W muzeum w Wilanowie napotkacie na wiele postaci pulchnego chłopca. Zobaczycie go na plafonach, obrazach, jako rzeźby w pałacu oraz w ogrodach, a nawet na fasadzie pałacu. Poszukajcie i pobawcie się w odgadywanie znaczeń, jakie mieli na myśli artyści. Do tematu wrócimy i na przykładzie wybranych dzieł przyjrzymy się zagadnieniu bliżej.

Plafon Jesień w Antykamerze Królowej

PLAFON to malowidło na płótnie zamocowane na suficie i otoczone dekoracyjną ramą. Mocuje się go tak, żeby oglądający miał wrażenie, iż dekoracja została wykonana bezpośrednio na suficie. W Muzeum Pałacu w Wilanowie plafony zdobią sufity m.in. w komnatach królewskich. W każdej komnacie przedstawiona jest inna pora roku.

Król Jan III lubił się portretować. To jeden z najczęściej portretowanych polskich władców. Król i królowa zamawiali u artystów dzieła ze swoimi podobiznami, bo już wtedy rozumieli, na czym polega polityka wizerunkowa.

Twarz króla znamy chyba wszyscy. Patrzy na nas z portretów wiszących na ścianach pałacu. Jednak podobiznę  Jana III znamy nie tylko z obrazów, ale też z innych przedstawień: medalionów, wyrobów srebrnych (taca, kufle gdańskie), a także z pomników.

W Wilanowie możemy obejrzeć konny pomnik Jana III w niszy pod wieżą południową. Król siedzi dumny i wyprostowany, zwycięzca spod Wiednia, doskonały dowódca.

Uwagę przyciąga strój Jana III. Co to za łuski na jego tułowiu? To karacena – zbroja z łusek żelaznych.

Jak była wykonana? Do kaftana z grubej skóry przymocowano metalowe łuski. Dużo metalowych łusek. Kaftan był ze skóry jelenia albo łosia. Metalowe łuski mogły być różnych kształtów i grubości. Jaki typ najbardziej lubił król? Poszukajmy odpowiedzi, oglądając podobizny króla. Na pomniku widzimy łuski w kształcie półokrągłym (jak łuski ryby). Podobnie jest na portrecie, który znajduje się w Bibliotece Króla. Na portrecie w Antykamerze Króla łuski zbroi są w kształcie prostokątnym.
Dlaczego karacena podobała się szlachcie? Tego typu zbroja znana już była w starożytności. Wzorem dla szlachty byli rzymscy wodzowie i cesarze w łuskowych zbrojach przedstawieni na kolumnach i łukach triumfalnych. 

Karacena była popularna wśród szlachty od XVII do połowy XVIII wieku. Była bardzo droga, więc mogli sobie na nią pozwolić najwyżsi dowódcy oraz król. Jan III lubił być portretowany w karacenie. Inni hetmani i dowódcy widząc króla w karacenie, też chcieli mieć podobną zbroję.

Ile ważyła zbroja?  Zbroja husarska ważyła około 15 kg, a karacena 25 kg lub więcej. Była naprawdę ciężka.

Nie zapewniała jednak większej ochrony przed kulami niż zbroja płytowa, czyli wykonana z płyt metalowych.

Przednia część zbroi, która chroni tułów wojownika, nazywa się napierśnik. Tylna część zbroi, która chroni plecy, nazywa się naplecznik. Ta część zbroi, która chroni szyję i górną część klatki piersiowej, nazywa się obojczyk. Ramiona były chronione przez naramienniki. Naramienniki karaceny często były zdobione. Przedstawiano na nich lwie paszcze, wąsate brzydkie twarze z szeroko otwartymi oczami, albo groteskowe maski. Dziś trudno odgadnąć – czy miały być groźne czy zabawne?
Hełm, który noszono do karaceny to szyszak. Mogą go Państwo zobaczyć na głowie króla Jana III na pomniku. Ale zaraz, zaraz... Kto usiadł na szyszaku króla?

W Sypialni Królowej możemy podziwiać francuską toaletkę z XVII wieku, która zdobiona jest techniką markieterii. Co to znaczy? Na czym polegała ta technika? Wytłumaczmy to na przykładzie toaletki królowej.

Toaletka składa się z 4 szkatułek i lustra. Szkatułki toaletki wykonane są z drewna. Drewniane powierzchnie ozdobione są różnymi scenami. Te sceny wykonano z takich materiałów jak: szylkret, blacha mosiężna, blacha cynowa, masa perłowa. Niektóre nazwy tych materiałów brzmią tajemniczo.
Szylkret to masa rogowa uzyskana ze skorupy żółwia morskiego. Naturalny kolor szylkretu to delikatny żółty z ciemnobrązowymi cętkami. Szylkret często barwiono lub układano na czerwonym podkładzie i wtedy jego powierzchnia wydawała się czerwona. Masa perłowa  to wewnętrzna warstwa muszli małży. Ma kolor srebrzystobiały, kremowy lub delikatnie różowy.

Mosiądz to metal o żółtej barwie. Cyna to też metal, ma kolor srebrzystobiały.

No ale co z tą markieterią? Jak wykonuje się dekorację z użyciem tych materiałów?
Aby wykonać taką dekorację, rzemieślnicy układali po kolei na sobie warstwy materiałów: arkusz blachy mosiężnej, arkusz blachy cynowej, arkusz szylkretu i arkusz masy perłowej. Na samym wierzchu kładli rysunek – jako wzór. Wycinali ten rysunek cienką piłą, tak aby przeszła ona przez wszystkie warstwy. Otrzymywano więc wycięty z wielu materiałów rysunek, a także wycięte tło ze wszystkich materiałów.

Następnie składano warstwy razem, na przykład jako tła używano wyciętego szylkretu, a rysunek był z blachy cynowej. Jeśli szkatułka była ozdobiona taką dekoracją: tło szylkretowe, a rysunek z blachy cynowej, to rzemieślnik mógł wykonać drugą szkatułkę o odwrotnym wzorze dekoracji. Ta druga szkatułka będzie mieć tło z blachy cynowej, a rysunek szylkretowy. To trochę jak pozytyw i negatyw w fotografii. Komplet szkatułek zrobiony według pierwszego wzoru nazywa się premiere partie, a komplet szkatułek z odwrotnym ułożeniem dekoracji nazywamy contre partie.
Przyjrzyjmy się toaletce królowej. Czy potrafią Państwo rozpoznać, z jakich materiałów wykonane są poszczególne elementy?

Tło jest z barwionego szylkretu. Ma kolor ciemnoczerwony. Może się kojarzyć z niebem o wschodzie lub zachodzie słońca.

Postacie są z masy perłowej, która ma oddać ciepły koloryt skóry ludzkiej.
Ubrania, krzewy, chmury wykonane są z żółtej blachy mosiężnej.

Elementy srebrzystobiałe wykonane zostały z blachy cynowej. Wspaniale imituje ona na przykład srebrzysty blask wody.  

Technika zdobienia mebli markieterią była modna od końca XVII wieku do początków XX wieku. Mistrzem markieterii był Andre Charles Boulle – nadworny artysta Ludwika XIV. Do dekoracji mebli stosował różne materiały. Część z nich już znamy z dekoracji toaletki królowej: barwiony szylkret, mosiądz, cyna, masa perłowa. Często wykorzystywał też: srebro, heban, kość słoniową, róg.
Jakie meble dekorowano markieterią? Najczęściej były to masywne meble o prostych kształtach: kabinety, szafy dwudrzwiowe, szafki zegarowe, komody, biurka.

A teraz zapraszamy Państwa na spacer po pałacu. Czy potrafią Państwo odnaleźć inne meble dekorowane markieterią?

Obok niego inne tajemnicze postaci. Czy mają ze sobą coś wspólnego?
Siny wojownik przebity włócznią upada na ziemię. Kropla jego krwi spada na ziemię, a z niej wyrasta biały goździk. To Ajaks – wojownik, który popełnił sambójstwo. Za Ajaksem kobieta, która patrzy w stronę słońca i zasłania oczy, żeby światło słońca jej nie raziło. To Klytia. Zakochała się w bogu słońca i zawsze patrzyła w jego stronę. Bogowie zamienili Klytię w słonecznik.
Pozostałe postacie to: Adonis, Hiacynt, Krokus i Smylaks. Wszystkie łączy to, że po śmierci zamieniły się w kwiaty. Tak jak Narcyz.

Co symbolizują te przemiany w kwiaty? Symbolizują zmiany na lepsze. Królowa miała inspirować i wprowadzać dobre zmiany w Polsce. Miała dać początek tym zmianom.

Wiosna, która panuje w Sypialni Królowej, odnosi się do urody i wdzięków Marii Kazimiery. W końcu to najpiękniejsza pora roku. A dla króla Jana III Marysieńka była bez wątpienia kobietą najpiękniejszą. Ale dolna część plafonu i postaci na niej przedstawione ukazują jeszcze inne zalety królowej. Nie tylko za urodę była kochana i podziwiana. Także za intelekt, mądrość i chęć wprowadzania dobrych zmian w Polsce.

Narcyz to postać z mitologii. Ale czy nie mają Państwo wrażenia, że w dzisiejszym świecie możemy spotkać osoby nieco podobne do Narcyza? Psychologowie pewne zaburzenie osobowości nazywają narcyzmem i polecają na to terapię. Bo przecież dzięki mitologii wiemy, jak to ciągłe wpatrywanie się w swoje odbicie może się skończyć...

Stiuk był często używany przez architektów już w starożytnym Rzymie, później w okresie wczesnego chrześcijaństwa, w sztuce mauretańskiej (np. dekoracje ścian Alhambry w Grenadzie). Był bardzo popularnym materiałem zdobniczym w okresie renesansu, baroku, rokoka i klasycyzmu. Wilanowskie barokowe dekoracje sztukatorskie są na to dowodem.

Sfinksy odnoszą się do jeszcze jednej ważnej cechy – skrytości i umiejętności utrzymania tajemnicy. Tak samo jak niedostępna była dla wszystkich zagadka Sfinksa, tak samo sprawy królewskie muszą być otoczone tajemnicą. Królową odwiedzali w jej Sypialni liczni goście. Jeśli dzielono się tajemnicami albo ustalano sprawy wagi państwowej, to umiejętność zachowania tajemnicy stawała się kwestią bardzo ważną.