W ramach projektu „Edukacja społeczna w konflikcie urbanizacyjno-ekologicznym na terenie Muzeum Pałacu w Wilanowie” prowadziliśmy szeroko zakrojone, wieloaspektowe badania stanu środowiska, które pozwoliły ustalić obecną sytuację przyrodniczą terenu Wilanowa, dając podstawę do monitorowania postępujących w przyszłości zmian.

W ramach projektu „Edukacja społeczna w konflikcie urbanizacyjno-ekologicznym na terenie Muzeum Pałacu w Wilanowie” prowadziliśmy szeroko zakrojone, wieloaspektowe badania stanu środowiska, które pozwoliły ustalić obecną sytuację przyrodniczą terenu Wilanowa, dając podstawę do monitorowania postępujących w przyszłości zmian.

Lecicha pospolita - jedna z ważek obserwowana w Wilanowskich ogrodach, fot. Julia Dobrzańska

Jednym z działań służących poznaniu różnorodności przyrodniczej ogrodów wilanowskich było zbadanie bogactwa gatunkowego ważek. Badania prowadzone były na stawie południowym, Potoku Służewieckim i na Jeziorze Wilanowskim. W roku 2015 badaniami objęte zostały również Kanał Sobieskiego i pozostałe ekosystemy wodne rezerwatu przyrody Morysin. 

Metodyka badań

Przynależność gatunkową dorosłych owadów określano na podstawie przyżyciowych obserwacji – połowów siatką entomologiczną oraz metodą na upatrzonego. Badano również skład gatunkowy larw, a także zbierano wylinki. Analiza laboratoryjna wylinek została przeprowadzona w listopadzie 2015 roku po zakończeniu badań terenowych. Badania prowadzono na czterech stanowiskach podzielonych na osiem odcinków. W wyniku badań sporządzono listę zaobserwowanych gatunków wraz z ich szacunkową liczebnością.

Co zaobserwowano

W listopadzie 2015 r. został sporządzony końcowy raport podsumowujący przeprowadzone prace.
W trakcie prowadzonych badań, na całym obszarze stwierdzono łącznie występowanie 33 gatunków ważek (uwzględniając formy dorosłe, larwalne oraz wylinki). Prawie wszystkie gatunki obserwowano jako postacie dorosłe. Wyjątek stanowiły pałątka pospolita oraz żagniczka wiosenna, dla których łowiono wyłącznie larwy. Ponadto w przypadku 21 gatunków oprócz obserwacji form dorosłych łowiono larwy i/lub zbierano wylinki. Rozpatrując cały ujęty w badaniach teren, autochtoniczność występowania potwierdzono dla większości gatunków. Dla 28 gatunków został potwierdzony rozwój na co najmniej jednym z badanych odcinków. Na badanym obszarze spośród 15 gatunków objętych ochroną gatunkową w Polsce stwierdzone zostały tylko dwa gatunki chronione – straszka syberyjska oraz żagnica zielona.

Szablak na jesiennych liściach, fot. Julia Dobrzańska

Najbogatszym w gatunki ważek stanowiskiem było Jezioro Wilanowskie, gdzie odnotowano prawie wszystkie taksony występujące na całym obszarze badań (31 gatunków; brak jedynie gadziogłówki pospolitej oraz miedziopiersi żółtoplamej). Skład gatunkowy oraz liczba gatunków różniły się pomiędzy poszczególnymi odcinkami w obrębie tego zbiornika, chociaż różnice te były niewielkie. Drugim pod względem liczby gatunków stanowiskiem był Kanał Sobieskiego z fragmentem rzeki Wilanówki, gdzie odnotowano 18 gatunków (17 o rozwoju co najmniej prawdopodobnym). W przypadku stawu południowego obserwowano 14 gatunków, wszystkim przypisano status rozwoju co najmniej prawdopodobnego. Natomiast najmniej gatunków odnotowano dla Potoku Służewieckiego – 13 gatunków. Jednocześnie było to stanowisko, dla którego odnotowano najwięcej gatunków wyłącznie o statusie występowanie (pięć gatunków).

Uwzględniając podobieństwo faunistyczne ważek pomiędzy poszczególnymi odcinkami, wykazano, że stanowiska wyraźnie się różniły. Widać to zwłaszcza w przypadku Jeziora Wilanowskiego, którego odcinki cechowały się dosyć zbliżoną do siebie fauną, różniąc się jednocześnie od pozostałych stanowisk.

W trakcie prowadzonych w latach 2014–2015 badań, na całym uwzględnionym obszarze stwierdzono występowania 33 gatunków ważek. Wynik ten poszerza dotychczasową wiedzę dotyczącą występowania ważek na badanym obszarze. Biorąc pod uwagę dane z wcześniej prowadzonych badań oraz wyniki zgromadzone w ramach projektu, liczba stwierdzonych gatunków wzrosła do 37.

Podsumowując, z całą pewnością najlepiej zachowanym środowiskiem do występowania i rozwoju ważek na całym badanym obszarze jest Jezioro Wilanowskie. Jest to spowodowane występowaniem w wodzie mikrosiedlisk korzystnych dla larw oraz fragmentów brzegu charakteryzujących się zróżnicowaną strukturą roślinności nadbrzeżnej. Pośrednio taki stan jest też wynikiem wielkości samego zbiornika. Należy jednak zauważyć, iż obserwowano również niewielkie różnice jakościowe oraz ilościowe pomiędzy poszczególnymi odcinkami.

Najmniej korzystne dla rozwoju ważek warunki są obecne w Potoku Służewieckim. Wpływa na to ogólnie zły stan całej rzeki – jest ona uregulowana, na wielu odcinakach dno jest wybetonowane, brzegi są umocnione, roślinność nadbrzeżna jest wycinana oraz dostarczane są tam liczne zanieczyszczenia z obszarów miejskich, przez które przepływa. Kontrolowany odcinek jest fragmentem ujściowym, stąd nawet poprawa warunków siedliskowych tego odcinka mogłaby nie skutkować polepszeniem kondycji odonatofauny.

Cząstkowe wyniki badań

Przeniela dwuplama w trakcie przeobrażenia, na górze widać wylinkę, a na dole postać dorosłą, fot. Tomasz Karasek

W trakcie obserwacji prowadzonych w październiku 2015 r. stwierdzono występowanie już tylko 3 gatunków ważek. Żaden ze stwierdzonych gatunków nie był obserwowany jako osobniki dorosłe, a jedynie jako larwy. Były to larwy takich gatunków jak: oczobarwica większa, tężnica wytworna, piórnóg zwykły. Także podczas obu kontroli wykonanych w październiku zebrano wylinki z transektów o łącznej długości 40 metrów. Zebrane w czasie tegorocznych badań wylinki w listopadzie zostały poddane dokładnym oględzinom. Także za pomocą tej metody badawczej można stwierdzić, jakie ważki występują na danym obszarze. Już niedługo poznamy wyniki z całości prac badawczych przeprowadzonych w ramach projektu.

W trakcie prowadzonych we wrześniu 2015 r. badań stwierdzono występowanie 8 gatunków ważek (uwzględniając zarówno formy dorosłe, jak i larwalne). Sześć spośród stwierdzonych gatunków obserwowano jako osobniki dorosłe: żagnica sina, żagnica wielka, żagnica jesienna, pałątka zielona, szablak krwisty i szablak zwyczajny. Natomiast dwa: oczobarwica większa, tężnica wytworna, jedynie jako larwy. Podczas obu kontroli terenowych wykonanych we wrześniu zebrano wylinki (pozostałości po przeobrażeniu z postaci larwalnej do postaci dorosłej) ważek z odcinków o łącznej długości 40 metrów.

W trakcie prowadzonych w sierpniu 2015 r. badań stwierdzono występowanie 16 gatunków ważek (uwzględniając zarówno formy dorosłe, jak i larwalne). Piętnaście spośród stwierdzonych gatunków obserwowano jako osobniki dorosłe (żagnica sina, żagnica wielka, żagnica jesienna, świtezianka błyszcząca, nimfa stawowa, oczobarwica większa, oczobarwica mniejsza, tężnica wytworna, pałątka zielona, lecicha pospolita, pióronóg zwykły, miedziopierś metaliczna, szablak przypłaszczony, szablak krwisty, szablak pospolity). Natomiast jeden (żagnica ruda) jedynie jako larwę. Spośród dwóch uwzględnionych w sierpniu odcinków nieco bogatsze w gatunki było Jezioro Wilanowskie (odcinek przebiegający dookoła wyspy), gdzie odnotowano ich 13. Na odcinku Kanał Sobieskiego wraz z rzeką Wilanówką stwierdzono występowanie 11 gatunków. Niemniej jednak skład gatunkowy był dosyć zbliżony dla obu transektów.
Podczas obu kontroli wykonanych w sierpniu zebrano wylinki z transektów o łącznej długości 40 metrów. W przypadku obu stanowisk przeszukano łącznie transekty o długości 20 metrów na każdym z badanych odcinków.

Bogatka. Fot. Julia Dobrzańska

Prace badawcze w ramach projektu „Edukacja społeczna w konflikcie urbanizacyjno-ekologicznym na terenie Muzeum Pałacu w Wilanowie” obejmowały monitoring i waloryzację awifauny, czyli ogółu ptaków zamieszkujących ogrody i parki Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie. 

W marcu 2016 r. został złożony raport końcowy podsumowujący prace wykonane w okresie od sierpnia 2014 r. do lutego 2016 r. W ramach przeprowadzonych badań skontrolowano obszar pomiędzy Jeziorem Wilanowskim a pałacem oraz obszar ponad skarpą wraz z przedpolem. W czasie projektu prowadzono badania różnymi metodami: metodą transektową (liczenia ptaków na odcinkach), liczenia ptaków wodnych na zbiornikach, liczenia przygodne ptaków na całym terenie parku, obrączkowanie, kontrola zasiedlenia budek lęgowych, kontrola metodą kartograficzną (ocena liczebności par lęgowych oraz wyznaczanie ich terytoriów).

Co zaobserwowano

Łącznie w całym okresie trwania badań stwierdzono 91 gatunków ptaków. Średnie zagęszczenie ptaków wyniosło w tym czasie 7,05 osobników na 100 m. Najniższe liczebności uzyskano od marca do lipca, czyli w czasie, na który przypada okres lęgowy ptaków. Wtedy też pomiędzy kontrolami stwierdzano najniższą zmienność, co wyraźnie pokazuje, że w tym okresie ptaki są mało mobilne i podczas kolejnych kontroli często mamy do czynienia z tymi samymi osobnikami. Mała zmienność utrzymywała się aż do września 2015 r., czyli do momentu intensywnego przelotu sikor. Jednak podobnej zależności nie stwierdzono w 2014 r., kiedy wysoka zmienność między miesiącami utrzymywała się od sierpnia 2014 r. aż do marca 2015 r. Łącznie na wszystkich badanych transektach stwierdzono 52 gatunki ptaków (tylko osobniki stacjonarne, z wyłączeniem wodno-błotnych), od 34 do 43 na pojedynczym transekcie. Dwa gatunki należały do klasy eudominantów (powyżej 10% liczebności całego zgrupowania) – bogatka i modraszka, cztery – do klasy dominantów (5–10% liczebności) – kowalik, kawka, gawron, szpak, trzy – do klasy subdominantów (2-5%liczebności) – wrona siwa, zięba, kos, oraz 43 do klasy recedentów.

W trakcie prac stwierdzono lęgi 37 gatunków ptaków należących do ośmiu rzędów. Sumaryczna liczebność populacji lęgowej wyniosła 254–261 par. Dodatkowo w bezpośredniej bliskości parku stwierdzono lęgi śpiewaka (para gniazdowała na wyspie w północnej części parku, która w związku z faktem, iż znajduje się w obrębie rezerwatu Morysin, nie była objęta badaniami), łabędzia  oraz nurogęsi.

Najliczniejszą grupą ptaków były dziuplaki (ptaki gniazdujące w dziuplach, budkach lęgowych itp.), stanowiące połowę analizowanego zespołu ptaków lęgowych (16 gatunków). Najmniej liczne były ptaki gniazdujące na ziemi (7 gatunków), nieco liczniej reprezentowane były gatunki gniazdujące na drzewach pow. 1,5 m wysokości (9 gatunków).

Łącznie stwierdzono 25 gatunków ptaków wodno-błotnych. Najliczniej ptaki wodne reprezentowała krzyżówka, następnie łabędź niemy, łyska i nurogęś.

Największą liczbę gatunków stwierdzono na głównym basenie Jeziora Wilanowskiego, co ma związek z największą powierzchnią tego zbiornika, która umożliwia liczne przebywanie tam mew, a także nurogęsi czy kormorana.

Krzyżówki. Fot. Julia Dobrzańska

Gatunkiem stwierdzanym przez cały rok, niezależnie od warunków atmosferycznych, była krzyżówka. Liczebność na pojedynczej kontroli wynosiła od 38 osobników na początku sezonu lęgowego, do 173 w drugiej połowie czerwca. Średnio najliczniej kaczki były obserwowane w czerwcu i lipcu, w pozostałym okresie liczebność była zmienna, ale średnia miesięczna wynosiła między 80 a 120 osobników. Najsilniejsze różnice pomiędzy kolejnymi kontrolami stwierdzano we wrześniu–październiku – czyli okresie migracji kaczek, oraz w okresie styczeń–luty, kiedy to liczebność jest najsilniej uzależniona od warunków atmosferycznych i zlodzenia zbiorników.

W latach 2014–2016 zaobrączkowano 300 ptaków podczas zimowego łapania ptaków przy karmniku oraz w pojedynczym chwytaniu w październiku 2014 r. Dodatkowo zaobrączkowano łącznie 33 pisklęta: modraszki (2 rodziny) oraz bogatki (3 rodziny). Zaobrączkowano także 1 osobnika łabędzia niemego oraz 5 krzyżówek.

Cząstkowe wyniki badań

Śmieszka i czapla siwa. Fot. Wojciech Holnicki

W styczniu 2016 r. stwierdzono 26 gatunków ptaków, czyli mniej niż w grudniu 2015 r. oraz aż o 10 mniej niż w styczniu 2015 r. W parku przebywało znacznie mniej ptaków wodnych niż rok wcześniej, m.in. mew. W wyniku zamarzania zbiorników wodnych większość ptaków wodno-błotnych opuściła park, a pozostały jedynie krzyżówki, łabędzie, czaple, na krótki czas do parku przyleciała cyraneczka. Prawdopodobnie w związku z ociepleniem obserwowano znaczny wzrost liczby obserwowanych ptaków wróblowych w czasie liczeń na odcinkach (transektach), szczególnie podczas kontroli 15 stycznia.

W lutym 2016 r. stwierdzono 35 gatunków ptaków, czyli więcej niż przed miesiącem, oraz więcej niż w analogicznym okresie zeszłego roku. W parku przebywało znacznie więcej ptaków wodnych niż w styczniu, a liczebność krzyżówki w czasie pojedynczej kontroli ponownie przekroczyła 100 osobników. Ptaki wodne rozpoczęły już migracje wiosenną, która w parku wilanowskim przejawia się liczniejszą obecnością nurogęsi, pojawieniem się kormoranów oraz innych gatunków kaczek (w 2016 r. były to cyraneczki). Wraz z rozmarznięciem zbiorników do parku wróciła także łyska. Najciekawszą obserwacją w lutym było stwierdzenie śpiewających szpaków w południowej części parku. 

W grudniu 2015 r. stwierdzono 31 gatunków ptaków, nieco więcej niż w listopadzie. W wyniku zamarzania zbiorników wodnych większość ptaków wodno-błotnych opuściła park, pozostały jedynie krzyżówki. Ptaki wróblowe obserwowane były w niewielkiej liczbie, za to najczęściej żerujące stadnie. Ptaki skupiały się często w okolicy karmników, poza trasą transektów (odcinków badawczych). Istotnym elementem awifauny były ptaki krukowate. Ponownie stwierdzono ciekawy skład gatunkowy dzięciołów, a także zimujące strzyżyki i kosy, które prawdopodobnie będą starały się przeżyć zimę w parku. Co typowe dla sezonu zimowego ptaki na transektach stwierdzane były z dużą nieregularnością. Podczas obrączkowań stwierdzono 5-letnią, dość wiekową, jak na niewielkie ptaki modraszkę.

W listopadzie 2015 r. stwierdzono zaledwie 27 gatunków ptaków, aż o 8 mniej niż w październiku i o 7 mniej niż w listopadzie 2014. Różnice mogą wynikać z dość złych warunków atmosferycznych, co między innymi przekładało się na niższą aktywność na przykład dzięciołów. Liczne w listopadzie stwierdzono ptaki krukowate. Bardzo spadła różnorodność ptaków wodno-błotnych, m.in. mew. 

W październiku 2015 r. stwierdzono 35 gatunków ptaków, czyli o 5 mniej niż miesiąc wcześniej. Typowo jesiennym akcentem było pojawienie się droździków oraz niestwierdzanie pokrzewek oraz świstunek. Ciągle dość liczne kwiczoły, a przede wszystkim zwiększony procentowy udział krukowatych (wrona, kawka, gawron) wydają się dla ogrodów wilanowskich znakiem jesieni oraz nadchodzącej zimy. 

Wrony siwe. Fot. Julia Dobrzańska

We wrześniu 2015 r. stwierdzono występowanie 40 gatunków ptaków (o 5 gatunków więcej niż w sierpniu). Stwierdzono m.in. pokrzywnicę, przelotne sójki czy mysikróliki. Na drzewach wokół głównego basenu Jeziora Wilanowskiego obserwowano największe do tej pory stado wron liczące 28 osobników. Obserwowano dość intensywny przelot wróblaków, co ma swoje odzwierciedlenie w wynikach liczeń transektowych (liczenia na odcinkach) – wyższe zagęszczenia i wyższe bogactwo gatunkowe. 

W sierpniu 2015 r. stwierdzono występowanie 35 gatunków ptaków. Mimo mniejszej różnorodności gatunkowej zanotowano wyższe liczebności podczas badań transektowych. Wzrost liczebności wiąże się z obecnością frakcji ptaków przelotnych (np. stadka sikor). Mniejsza liczba krzyżówek zanotowanych w parku jest prawdopodobnie konsekwencją przeniesienia się części samców już kończących pierzenie w inne miejsca poza parkiem.

W lipcu 2015 r. stwierdzono łącznie występowanie 40 gatunków ptaków lęgowych oraz nielęgowych. W lipcu obserwowano jeszcze rodzinki ptaków (osobniki dorosłe towarzyszące młodym) sikor bogatki i modraszki, dzięcioła białoszyjego, muchołówki szarej, pleszki i zięby. Zagęszczenia ptaków określane w trakcie liczeń na transektach (wyznaczonych w terenie stałych odcinkach, na których dwa razy w miesiącu liczone są ptaki) były niższe niż w czerwcu, co wiąże się z opuszczeniem parku przez osobniki z wielu gatunków, które już przestały odbywać lęgi. 

Łyska wędrowniczka, fot. M. Klimowicz

W czerwcu 2015 r. stwierdzono łącznie występowanie 45 gatunków ptaków lęgowych oraz nielęgowych. Nie potwierdzono gniazdowania szczygłów oraz łozówek obserwowanych na kontroli w maju. W czerwcu obserwowano kolejne próby podchodzenia do lęgów przez sikory oraz pierwsze lęgi muchołówki szarej. W kilku miejscach obserwowano śpiewające zaganiacze, oraz karmiące młode dzięcioły: zielonego, dużego i białoszyjego.  Zagęszczenia ptaków na transektach były zbliżone do uzyskanych w maju, jednak dużo bardziej zmienne pomiędzy kontrolami.

W maju 2015 r. stwierdzono łącznie występowanie 44 gatunków ptaków. W połowie maja intensywnie zaczęły karmić swoje młode szpaki, które licznie zasiedliły budki lęgowe oraz naturalne dziuple. Nieco później karmić zaczęły także sikory (bogatka i modraszka), z kolei np. muchołówka żałobna dopiero wysiadywała jaja. Już od maja coraz liczniej pojawiały się rodzinki krzyżówek, które w większości gnieździły się zapewne w dziuplach na terenie parku i w najbliższej okolicy. W kępach roślinności wodnej dwa gniazda zbudowały łyski, a w trzcinach na północ od mostu Rzymskiego do lęgów podchodziła para bączków. Zagęszczenie ptaków uzyskiwane w czasie  liczeń na transektach (wyznaczonych odcinkach) było nieco niższe niż w kwietniu, jednak co ważne zanotowano wyraźny wzrost bogactwa gatunkowego.

W kwietniu 2015 r. stwierdzono łącznie występowanie 40 gatunków ptaków przebywających w parku jako gatunki lęgowe lub korzystające z zasobów środowiska oferowanych przez ogrody wilanowskie. Pojawiły się nowe gatunki, nienotowane wcześniej w ramach tych badań: m.in. bączek, pleszka, świstunka leśna oraz pierwiosnek i śpiewak. Na teren parku wróciła łyska z obrożą numeryczną, która część zimy spędziła w Małopolsce i na Śląsku. Zagęszczenia ptaków otrzymywane podczas liczeń transektowych (liczenia ptaków na wyznaczonych odcinkach) po raz kolejny okazały się niższe niż w miesiącach poprzednich, co wiąże się z okresem lęgowym ptaków i faktem, że ptaki nie gromadzą się w stada. Dodatkowo niektóre osobniki właśnie wysiadują, w związku z czym nie można stwierdzić ich obecności podczas tego typu obserwacji.

Nurogęsi. fot. J.Dobrzańska

W marcu 2015 r. stwierdzono występowanie 31 gatunków ptaków. Nowym gatunkiem wykazanym podczas badań była cyranka. Jak zwykle stwierdzono aż 4 gatunki dzięciołów. Po zimowej przerwie w większej liczbie pojawiły się łyski oraz nurogęsi, których liczną obecność na basenie głównym Jeziora Wilanowskiego należy wiązać z okresem migracji tych ptaków. Zagęszczenia otrzymywane podczas prac transektowych były niższe niż w okresie migracji jesiennej czy zimowania. 

W lutym 2015 r. przeprowadzono kontrole, wykorzystując pięć metod: metodę transektową, liczenia ptaków wodnych na zbiornikach, liczenie przygodne ptaków na całym terenie parku, obrączkowanie ptaków oraz kontrolę kartograficzną, z której wyniki zostaną przedstawione po zakończeniu sezonu lęgowego ptaków. Dodatkowo przeprowadzono kontrolę zasiedlenia budek lęgowych. Łącznie w lutym stwierdzono występowanie 28 gatunków ptaków. Jest to wartość bardzo zbliżona do uzyskanej w grudniu 2014 r., a niższa niż w styczniu 2015 r. Wartości uzyskiwane na transektach były najbardziej zbliżone do siebie spośród uzyskanych do tej pory w poprzednich miesiącach. W związku z długotrwałym zamarznięciem większości zbiorników, ptaki wodne zgrupowały się na Potoku Służewieckim lub rozmarzniętym fragmencie głównego basenu Jeziora Wilanowskiego. 

W styczniu 2015 r. łącznie stwierdzono występowanie 36 gatunków ptaków należących do 8 rzędów, czyli aż o 8 więcej niż w grudniu. Wzrost obejmował głównie gatunki związane ze zbiornikami wodnymi, tj. blaszkodziobe i siewkowe. Zagęszczenia ptaków uzyskane podczas liczeń transektowych były porównywalne. Istotna dla uzyskanych wyników na transekcie numer 4 (przedpole muzeum) okazała się obecność kawki i gawrona, które to najchętniej korzystają właśnie z trawników na przedpolu oraz częściowo trawników w południowej części parku (w pobliżu transektu numer 3, jednak nieujęte w wynikach). 

Modraszka zaobrączkowana na fioletowo, 2011, fot. J.Dobrzańska

Podczas kontroli grudniowych (2014) stwierdzono wzrost dominacji bogatki i względny spadek obecności notowanych modraszek. Odnotowano natomiast wzrost liczebności gatunków związanych z okresem zimy, tj. gila i raniuszka. Stwierdzono 3 gatunki dzięciołów, co stanowi niewielki spadek względem listopada. Za najciekawszą należy uznać obserwację samca kapturki. Kapturka jest jedynym gatunkiem pokrzewek, który regularnie zimuje w centralnej i zachodniej Europie, jednak zimowanie w Polsce nie jest częste i obserwacje z okresu grudzień–luty należą do rzadkości.
Łącznie w grudniu stwierdzono występowanie 28 gatunków ptaków należących do 5 rzędów. Względem poprzednich miesięcy obniżyło się bogactwo gatunkowe stwierdzone w czasie liczeń na transektach oraz na zbiornikach wodnych. Wyraźny wpływ na awifaunę wodnobłotną miało silne zlodzenie (za wyjątkiem Potoku Służewieckiego), co zaowocowało liczniejszym przebywaniem ptaków na tym cieku. Podczas liczeń transektowych zaobserwowano typowe dla okresu zimowego nierównomierne występowanie ptaków. W grudniu po raz kolejny zaobserwowano rodzinę łabędzi z samcem oznakowanym plastikową obrączką alfanumeryczną. Dostrzeżono także kolejną rodzinę, tym razem z jednym młodym, w południowej części głównego basenu Jeziora Wilanowskiego. Podczas liczeń stwierdzono także obecność modraszki oznakowanej obrączką metalową oraz fioletową obrączką plastikową. Tego typu znakowanie prowadzono w parku podczas zimowego obrączkowania ptaków do roku 2012. 
Więcej o kolorowym znakowaniu ptaków w parku wilanowskim można poczytać >>TUTAJ. 

Zobacz galerię drzew pomnikowych

Wstępna analiza fenologiczna drzew pomnikowych

Jedną z części projektu „Edukacja społeczna w konflikcie urbanizacyjno-ekologicznym na terenie Muzeum Pałacu w Wilanowie” były badania drzew pomnikowych rosnących na terenie ogrodów Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie. Muzeum jako opiekun dóbr historycznych dba zarówno o pomniki kultury, jak i pomniki przyrody.

Pomnik przyrody

Za pomnik przyrody mogą być uznane – według definicji ustawowej – pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie.

W aktualnym ustawodawstwie nie określono prawnie wiążących „progowych rozmiarów” drzew pomnikowych, przyjęto w zamian kryterium „szczególnej wartości”. W praktyce za pomniki przyrody uznawane są drzewa lub krzewy wyróżniające się osiągniętym wiekiem lub rozmiarami spośród drzew i krzewów tego samego gatunku występujących w najbliższej okolicy albo osobniki osiągające rozmiary rzadko spotykane w skali regionu lub w kraju. Pomnikami przyrody stają się też drzewa o unikalnej wartości przyrodniczej, o szczególnej wartości kulturowej, naukowej i społecznej lub stanowiące element charakterystyczny krajobrazów kulturowych.

Wody Potoku Służewieckiego. Fot. Julia Dobrzańska

Prace badawcze w ramach projektu miały na celu ocenę stanu środowiska na terenie Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, tj. w samym pałacu, w ogrodach przylegających do pałacu oraz na obszarach wodnych otaczających pałac. Badania prowadzone były pod kątem oceny zagrożeń związanych z rozwojem infrastruktury miejskiej.

Prace obejmowały analizę zanieczyszczeń Potoku Służewieckiego oraz Jeziora Wilanowskiego. Badacze sprawdzali, w jakim stopniu zbiorniki wodne są kolektorem różnego rodzaju ścieków (przemysłowych i bytowo-gospodarczych) oraz jakie są perspektywy na ich oczyszczenie. Do realizacji tego celu skonstruowano mobilną stację do kontroli online parametrów fizyczno-chemicznych (m.in. pH, potencjału redoks, przewodności, natlenienia). Do badań wykorzystywany był także specjalistyczny sprzęt oraz techniki analityczne, m.in. atomowa spektroskopia absorpcyjna i spektrometr emisyjny ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), które pozwalały na wykrycie pierwiastków biogennych oraz metali ciężkich. Badania prowadzone były przez cztery kwartały i zakończyły się wystawieniem rekomendacji dotyczącej oczyszczania zbiorników wodnych. 

Przykładowa hodowla bakterii o kolorystyce typowej dla szczepów bytujących w aerozolu powietrza. Fot. Agnieszka Laudy

W ramach projektu prowadzone były także badania mające na celu określenie zanieczyszczenia powietrza na terenie ogrodów przylegających do muzeum pod względem obecności ozonu i związków organicznych z gazów spalinowych. Do tych badań wykorzystano m.in. analizator gazów firmy Gasmet Technology oraz MultiRAE. Na podstawie uzyskanych danych zostały przedstawione rekomendacje dotyczące dalszego monitoringu środowiska na terenie ogrodów przylegających do muzeum. 

W ramach badań projektowych wykonano także badania mikroflory powietrza otaczającego pałac. Badania te opierały się na wytycznych przygotowanych przez Polski Komitet Normalizacyjny. W tego typu badaniach po pobraniu materiału z powietrza prowadzi się hodowle w warunkach laboratoryjnych. Następnie oblicza się liczebność kolonii bakteryjnych i grzybowych. W ten sposób, zgodnie z liczebnością tych mikroorganizmów podaną w normach, jesteśmy w stanie opisać czystość mikrobiologiczną powietrza. 

Dąb czerwony

Wśród roślin obecnych na terenach zielonych wokół pałacu wilanowskiego napotkać można wiele osobników niepożądanych, zaliczanych do grupy roślin zawleczonych o charakterze inwazyjnym. Rośliny te charakteryzują się kilkoma właściwościami, które sprawiają, że nie są one wartościowym elementem zbiorowisk parkowo-leśnych, tak naturalistycznych, jak i formalnych. Rośliny inwazyjne cechują się przede wszystkim dużą wytrzymałością na niekorzystne warunki środowiskowe, co w połączeniu z łatwością rozmnażania wegetatywnego sprzyja rozprzestrzenianiu się w środowisku. Pozostawione bez kontroli, rośliny inwazyjne mogą tworzyć gęste zarośla uniemożliwiające wzrost innych gatunków krzewów i drzew, co przyczynia się do wypierania gatunków rodzimych i zubożania ekosystemów.

Borowiec wielki (Nyctalus noctula) w pałacu, fot. Julia Dobrzańska

Badanie nietoperzy – z uwagi na ich nocną aktywność oraz spędzanie dnia w niedostępnych kryjówkach – wymaga specjalnie dobranych metod badawczych. Często dla postronnego obserwatora te nocne ssaki są w ogóle niezauważalne. Dlatego wciąż wiele terenów jest niezbadanych pod kątem ich występowania, różnorodności gatunkowej itp.

Dotychczas na terenie Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie obserwacje nietoperzy prowadzono sporadycznie. Na początku lat 90. zaobserwowano w Morysinie borowca wielkiego i nocka rudego, zaś na terenie parku – nocka Natterera.

W ramach projektu „Edukacja społeczna w konflikcie urbanizacyjno-ekologicznym na terenie Muzeum Pałacu w Wilanowie” w latach 2015–2016 przeprowadzono kompleksowe badania wilanowskich nietoperzy.

Metody

W celu wykrycia jak największej liczby gatunków nietoperzy pojawiających się na tym terenie zastosowano różnorodne metody badań.

1. Zimą 2013/2014 oraz 2014/2015 skontrolowano wszelkie podziemia znajdujące się na omawianym terenie – piwnice pod zabudowaniami pałacowymi, piwnicę pod leśniczówką w Morysinie, Grotę, pojedyncze małe piwniczki ziemne.

2. Kontrolowano potencjalne miejsca letniego dziennego pobytu tych ssaków, przede wszystkim strychy budynków.

3. Prowadzono odłowy w sieci chiropterologiczne, które były rozstawiane w miejscach intensywnego przelotu nietoperzy (na drogach leśnych i parkowych, nad wodami lub na ich brzegach).

4. Ponadto prowadzono odłowy nietoperzy przy otworach podziemi oraz ruin budynków, aby sprawdzić, czy ma miejsce tam ich rojenie. Wiosną i jesienią nietoperze mniej lub bardziej masowo latają w pewnych miejscach (roją się), co ma najprawdopodobniej związek z zachowaniami godowymi.

Wyniki

1. Okres zimowania

Zimę nietoperze przesypiają w kryjówkach podziemnych. Kontrolą objęto podziemia zabudowań położonych na terenie muzeum oraz rez. Morysin. Stwierdzono występowanie nietoperzy jedynie w Grocie, a dokładnie w jej przywejściowych częściach. 11 i 25 marca 2015 r. stwierdzono tam dwa osobniki nocka Natterera Myotis nattereri, gatunku najliczniej obserwowanego w warszawskich zimowiskach tych ssaków (Fuszara, Kowalski 1995). Z uwagi na identyczną lokalizację tych zwierząt podczas obu omawianych kontroli można przypuszczać, że były to te same osobniki. 8 kwietnia 2015 r. nietoperzy tam nie stwierdzono – zakończyły one zimowanie. Warto zwrócić uwagę, że dwa lata temu, 6 listopada 2013 r., w Grocie obserwowano jednego osobnika gacka brunatnego Plecotus auritus. Zatem może być ona wykorzystywana także przez inne gatunki tych ssaków. W głębi obiektu, w jego nowoczesnych częściach, nietoperzy nie obserwowano.

2. Kryjówki letnie w budynkach

Latem roku 2015 skontrolowano dostępne strychy budynków gospodarczych. Nie stwierdzono w nich nietoperzy ani ich śladów bytowania (odchody). Może być to spowodowane powszechnym występowaniem kuny domowej Martes foina, której bardzo liczne odchody stwierdzono na prawie wszystkich niezagospodarowanych strychach i poddaszach.

3. Wiosenne i jesienne rojenie

Wioną i jesienią nietoperze zlatują się nocami do podziemi, ruin budynków itp., gromadnie tam latając. Przypuszcza się, że ma to związek z godami. Zachowania te nazywamy rojeniem. W dniach 26 i 27 maja oraz w 1 i 4 września 2015 r. skontrolowano budynki znajdujące się w rez. Morysin i w jego okolicy (rotunda, domek stróża oraz brama wjazdowa). Rozstawiono siatki w ruinach lub ich pobliżu (trzy w bramie, po jednej w pozostałych ruinach). Nie stwierdzono tam aktywności nietoperzy – jedynie w bramie obserwowano jednego przelatującego nietoperza.

Późnym latem oraz jesienią dokonano obserwacji rojenia w wejściu do Groty. 5 sierpnia odłowiono 2 samce gacka brunatnego, zaś 29 września – 7 nocków Natterera (5 samców, 2 samice), 2 samce gacka brunatnego oraz sama nocka rudego.

4. Letnie odłowy w sieci

Nietoperze odławiano zarówno w parku, jak i w rezerwacie przyrody Morysin. W parku wybierano alejki z obu stron obsadzone drzewami, zaś w rezerwacie – ścieżki jak najszersze (generalnie są one tam bardzo wąskie). Ponadto w rezerwacie jednokrotnie odławiano na jazie na Kanale Sobieskiego. Wybrano 4 stanowiska w Morysinie oraz 4 w parku.

Podsumowanie

1. Na omawianym terenie stwierdzono jedynie pięć gatunków nietoperzy, po 4 zarówno w parku, jak i w Morysinie. Także liczby nietoperzy odławiane w sieci są małe. Przyczyną tego mogą być niesprzyjające dla nietoperzy warunki, jakie panują na obu tych terenach. W Morysinie ścieżki są bardzo wąskie, zatem nieodpowiednie dla latających nietoperzy, zaś w parku większość terenu jest odkryta, zatem omijana przez te ssaki. Brak jest dogodnych dla nietoperzy kryjówek – podziemi jest niewiele, zaś strychy są zasiedlone przez drapieżnika – kunę domową.

2. Stwierdzone gatunki są pospolite i liczne w Polsce. Na uwagę zasługuje stwierdzenie mopka, gatunku wymienionego w II Załączniku Dyrektywy Siedliskowej EWG.

3. Jedyną stałą kryjówką nietoperzy jest Grota. Korzystne byłoby niezagospodarowywanie tego obiektu, zwłaszcza przywejściowych jej części. Pozwoli to nietoperzom na korzystanie z niej w kolejnych latach.

4. Ten sam obiekt jest miejscem rojenia nietoperzy. Dobrze byłoby pozostawić jak najmniej zasłonięte wejście do obiektu, a w przyszłości zamontować drzwi, w których znajdą się jedynie poziome pręty (co ułatwi nietoperzom wlatywanie i wylatywanie).

Badania prowadził Marek Kowalski z Towarzystwa Przyrodniczego „Bocian”.

Nietoperze występujące w na terenie Muzeum Pałacu w Wilanowie

Nocek Natterera Myotis nattereri

Gatunek związany latem z lasami. Jego kryjówkami w tym okresie są dziuple, budki oraz – rzadziej – budynki. Zimę spędza w różnorodnych podziemiach, począwszy od małych przydomowych piwnic, skończywszy na dużych fortach. Wybiera tam miejsca dość ciepłe i o dużej wilgotności względnej. Ukrywa się w miejscach położonych wysoko nad powierzchnią podłogi, najczęściej kryjąc się w szczelinach.

Status gatunku. Nocek Natterera objęty jest w Polsce ochroną ścisłą jako gatunek wymagający czynnej ochrony; ponadto wszelkie zimowiska nietoperzy, w których w ciągu trzech kolejnych lat choć raz stwierdzono ponad 200 osobników tych ssaków, mogą mieć wyznaczoną strefę ochrony całorocznej, która obejmuje pomieszczenia i kryjówki zajmowane przez nietoperze (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt).

Zamieszczony jest w IV załączniku Dyrektywy Rady EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory. Wymieniony jest także w Załączniku II Konwencji Berneńskiej oraz w Załączniku II Konwencji Bońskiej. Zaliczony został do gatunków najmniejszej troski (kategoria Least Concern) na czerwonej liście IUCN.

Był jednym z dwu najliczniej obserwowanych gatunków. Odnotowany zimą (osobniki zimujące w Grocie) i latem – odławiano je w Morysinie i parku. Ponadto jednego osobnika odnotowano w maju 1994 roku w niezidentyfikowanym budynku w parku (I. Krasnodębski, dane niepublikowane).

Nocek rudy Myotis daubentonii

Gatunek związany latem z lasami oraz zbiornikami wodnymi. Jego kryjówkami w tym okresie są dziuple oraz – rzadziej – szczeliny pod mostami. Zimę spędza w różnorodnych podziemiach, począwszy od małych przydomowych piwnic, skończywszy na dużych fortach. Wybiera tam miejsca dość ciepłe i o dużej wilgotności względnej. Ukrywa się w miejscach położonych wysoko nad powierzchnią podłogi, najczęściej kryjąc się w szczelinach.

Status gatunku. Nocek rudy objęty jest w Polsce ochroną ścisłą jako gatunek wymagający czynnej ochrony; ponadto wszelkie zimowiska nietoperzy, w których w ciągu trzech kolejnych lat choć raz stwierdzono ponad 200 osobników tych ssaków, mogą mieć wyznaczoną strefę ochrony całorocznej, która obejmuje pomieszczenia i kryjówki zajmowane przez nietoperze (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt).

Zamieszczony jest w IV załączniku Dyrektywy Rady EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory. Wymieniony jest także w Załączniku II Konwencji Berneńskiej oraz w Załączniku II Konwencji Bońskiej. Zaliczony został do gatunków najmniejszej troski (kategoria Least Concern) na czerwonej liście IUCN.

Był jednym z dwu najliczniej obserwowanych gatunków. Odnotowany latem, kiedy był najliczniej odławianym nietoperzem w Morysinie i parku. Odłowiony był także w czerwcu 1991 r. (1 osobnik – I. Krasnodębski, dane niepublikowane). 

Borowiec wielki Nyctalus noctula

Jeden z największych krajowych gatunków nietoperzy, związany latem z lasami. Jego kryjówkami w tym okresie są dziuple oraz – rzadziej – szczeliny w budynkach. Na zimę większość osobników odlatuje do południowej lub zachodniej Europy.

Status gatunku. Borowiec wielki objęty jest w Polsce ochroną ścisłą jako gatunek wymagający czynnej ochrony; ponadto wszelkie zimowiska nietoperzy, w których w ciągu trzech kolejnych lat choć raz stwierdzono ponad 200 osobników tych ssaków, mogą mieć wyznaczoną strefę ochrony całorocznej, która obejmuje pomieszczenia i kryjówki zajmowane przez nietoperze (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt).

Zamieszczony jest w IV załączniku Dyrektywy Rady EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory. Wymieniony jest także w Załączniku II Konwencji Berneńskiej oraz w Załączniku II Konwencji Bońskiej. Zaliczony został do gatunków najmniejszej troski (kategoria Least Concern) na czerwonej liście IUCN.

Na badanym terenie stwierdzony był w okresie letnim – w parku i Morysinie – odłowiono po jednym osobniku.  Odłowiony był także w sierpniu 1990 r. (1 osobnik – I. Krasnodębski, dane niepublikowane).