Fragment dekoracji podczas usuwania zabrudzeń, wtórnych werniksów i przemalowań w świetle VIS, fot. Z. Reszka

Dzięki finansowemu wsparciu japońskiej fundacji Sumitomo i współpracy Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie z wybitnymi znawcami azjatyckiej laki zakończyła się konserwacja siedemnastowiecznego stołu w stylu nanban z kolekcji wilanowskiej. Był to jeden z pierwszych projektów konserwatorskich angażujących jednocześnie specjalistów z Japonii i Europy. Wpisuje się on w trwającą od lat dziewięćdziesiątych współpracę naukową i konserwatorską między Japonią a instytucjami światowymi, w których zbiorach znajdują się dzieła sztuki dekorowane laką wschodnią – niezwykli świadkowie nowożytnych kontaktów między Wschodem a Zachodem. Dzięki tej wymianie wiedzy i doświadczeń wypracowywana jest strategia ochrony tych bardzo delikatnych orientalnych eksponatów.

Jeden z nich to wysoki stół z ok. 1610 roku zdobiony pięknym i drogocennym ornamentem. Wykonaną z laki, prószonego złota, srebra i masy perłowej dekorację można uznać za reprezentatywną dla luksusowych przedmiotów powstających na eksport w Japonii na przełomie XVI i XVII wieku, które określa się terminem „nanban”. Charakterystyczne dzieła sztuki zaliczane do tego typu związane są z konkretną epoką i warunkami historycznymi. W 1543 roku Portugalczycy po raz pierwszy przyjeżdżają do Japonii, rozpoczynając nową bezpośrednią wymianę handlową i kulturową między kontynentami. Ten rozdział japońsko-portugalskich kontaktów skończył się już w latach 30. XVII w roku, kiedy to rządzący szogun z rodu Tokugawa zdecydował o zamknięciu kraju na obce kultury.

Przez te kilkadziesiąt lat w Japonii powstały przedmioty użytkowe, mające służyć potrzebom Europejczyków i pasować do ich gustów. Początkowo zamawiali je u lokalnych artystów jezuici, którzy prowadzili w Japonii misje. Potrzebowali oni serii przedmiotów dostosowanych do kultu chrześcijańskiego, a więc niedostępnych wówczas w Japonii. Na ich zamówienie powstały więc takie dzieła, jak zdobne pojemniki na hostię, pulpity podtrzymujące biblię dekorowane symbolami chrześcijańskimi czy przenośne ołtarze. Znaczna ich część po wygnaniu lub śmierci misjonarzy  pozostała na terenie Japonii.

Drugą grupą, dla której powstawały dzieła nanban, byli Portugalczycy pozostający w Europie, którzy za pośrednictwem jezuitów zapoznawali się z egzotycznym rękodziełem azjatyckim. Zamawiane przez nich towary przesyłano drogą morską do Portugalii.

Ta ciekawa historia powstania przedmiotów nanban odbija się w ich formie. Zdobione są one tradycyjną japońską laką, która powstaje przez wielokrotne nałożenie cienkich warstw naturalnej żywicy z drzew lakowych (Rhus verniciflua). Każdą kolejną warstwę należy utwardzić i wyszlifować. Japońskie drzewa, z których pozyskuje się lakę, muszą być co najmniej dziesięcioletnie i nadają się tylko do jednorazowego zbioru. Z jednej rośliny udaje się pozyskać około 150 mililitrów laki, po czym drzewo obumiera. Jasne jest więc, że japońska laka jest materiałem niezwykle drogocennym. Nieco odmienny charakter ma pozyskiwanie laki z drzew chińskich, które regenerują się po utracie żywicy i umożliwiają wielokrotny zbiór.

Do pobranej żywicy można dodać naturalny schnący olej roślinny. Jego ilość wpływa na trwałość i plastyczność laki. Jej chińska odmiana, do której dodaje się więcej oleju, jest bardzo plastyczna, nakładana grubszymi niż w Japonii warstwami i często modelowana rzeźbiarsko. Tradycyjnie w Japonii używało się laki bez dodatku oleju lub o niskiej jego zawartości. Jednak prawdopodobnie ze względu na pośpiech w wykonywaniu zleceń dla Europejczyków, by móc nakładać mniej warstw i szybciej osiągnąć efekt błyszczącej powierzchni, laka nanban zawiera go znacznie więcej. Niestety tempo, w jakim wykonywano przedmioty zamawiane w Japonii przez Portugalczyków, wpływało często negatywnie na trwałość ich dekoracji. Duża ilość oleju, który dodawano do kolejnych warstw, sprawiała początkowo, że laka szybko osiągała pożądane, efektowne błyszczenie. Z czasem okazało się jednak, że taka technika powoduje szybszą degradację materiału: laka jest mniej wytrzymała, bardziej wrażliwa na światło. Na jej powierzchni powstają też mikrospękania, które z kolei odbierają jej oryginalny ciemny kolor i charakterystyczny błysk. Co więcej, olej przenika również do warstw niższych i może spowodować degradację gruntu.