Minerwa wśród muz, wieko wirginału Marii Kazimiery, Hendrik van Balen?, Jan Brueghel St.?, 1. ćw. XVII, kolekcja Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie

W zbiorach muzeum wilanowskiego nie brak obiektów wyjątkowych ze względu na walory artystyczne i wirtuozerię wykonania, a także kryjących poruszające, czasem wzruszające opowieści. Razem tworzą niepowtarzalny mikrokosmos historii i sztuki, składający się na wilanowski genius loci – duch miejsca. Jednym z takich dzieł sztuki jest malowane wieko wirginału, legendarnie związane z ukochaną żoną króla Jana III – Marysieńką, czyli królową Marią Kazimierą. Zobacz obiekt na stronie wmuzeach.pl.

Kolekcja wilanowska w pigułce

Wieko wirginału to jeden z zabytków najwcześniej prezentowanych publiczności w pałacu wilanowskim przez twórców tutejszego muzeum. To ważne sobiescianum – zgodnie z legendą związane jest z założycielem rezydencji, królem Janem III, i jego żoną, królową Marią Kazimierą. W ten sposób „Minerwa wśród Muz” splata jedne z najważniejszych wątków kolekcji wilanowskiej, zachęcając do poznania historii innych zgromadzonych w niej dzieł sztuki.

Historia miłości w kolekcji wilanowskiej

Dzieło to zakupił do swej kolekcji zaintrygowany jego historią Stanisław Kostka Potocki, który wraz z żoną Aleksandrą otworzył w 1805 r. w Wilanowie pierwsze muzeum sztuki na ziemiach polskich. Legendę o pochodzeniu obrazu uwiecznił na karteczce naklejonej na jego rewersie – zapisał tam: „Parnas z kraiowidem a w koło z arabeskami, drewniana tablica, która służyła za wieko klawikordu darowanego Królowey Janowey od żony Cesarza Leopolda iak to niósł dawniey napis. Zdaie się iż ten prezent nastąpił przed samym wyiazdem Króla na oswobodzenie Wiednia, niósł bowiem napis życzenie, by Królowa mogła osłodzić sobie rzadkim do muzyki talentem nieprzytomność kochanego Rycerza, a za powrotem jego przygrywać triumfalnym pieniom”.

Czytając notkę, dowiadujemy się zatem o miłości królewskiej pary, o dbałości twórców muzeum o pamiątki po bohaterskim królu Janie III, a także czytamy o słynnym zwycięstwie – odsieczy wiedeńskiej w 1683 r. W tle, w wyobraźni możemy sami malować obrazy o sposobach spędzania czasu na królewskim dworze, gdzie na co dzień obcowano z pięknem, muzyką i literaturą.

Minerwa wśród Muz

Warto przyjrzeć się dokładniej temu dziełu sztuki. Namalowana na desce kompozycja pełna jest treści, a głównym tematem jest alegoria muzyki. Pośrodku widać scenę ukazująca Minerwę, rzymską boginię sztuki, rzemiosła, mądrości, nauki i literatury. Otaczają ją Muzy, a każda trzyma instrument muzyczny – swój atrybut. Przed nimi, na polanie, leżą w malowniczym nieładzie nuty oraz instrumenty smyczkowe, dęte i perkusyjne. Są oddane tak starannie, że stanowią cenne źródło wiedzy dla znawców historii muzyki. Główna scena ujęta jest w obramienie z miniaturowymi ilustracjami mitów o posłańcu bogów Merkurym (Hermesie) i Apollinie, bogu muzyki, poezji i sztuki.

Antyczne inspiracje wyjątkowej dekoracji

Tematem przewodnim obrazu jest rywalizacja na polu muzyki. Wokół głównej sceny widzimy układy wstęgowo-maswerkowych oraz groteskowych ornamentów, przedstawienia zwierząt oraz mitycznych stworów. Ważniejsze wątki artysta (a być może artyści? – poszczególne partie obrazu wykazują różnice stylistyczne) zaczerpnął z „Metamorfoz” Owidiusza. Pogłębienie interpretacji można znaleźć w niderlandzkich traktatach poświęconych poglądom na rolę i znaczenie muzyki jako jednej ze sztuk (m.in. w pismach Jana Tinctorisa, 1435 lub 1436 – 1511).

Kolejną ważną ideą scalającą kompozycję, wywodzącą się jeszcze ze starożytnej estetyki muzyki głoszonej przez epikurejczyków oraz sceptyków, jest naturalis delectatio, czyli szczęście i radość, które przynosi muzyka.

Zagadką pozostaje, pokrywą jakiego instrumentu był nasz obraz, dawniej uważany za wieko klawikordu. Na odwrocie znajdują się słabo widoczne ślady po zawiasach. Materiały porównawcze pokazują jednak, że był to raczej wirginał.