Piastuny, Tadeusz Pruszkowski, 1917, kolekcja Muzeum Narodowego w Lublinie

Zobacz obiekt na stronie wmuzeach.pl.

Przez gąszcz wysokich drzew pokrytych grubą warstwą śniegu kroczą trzej wojowie. Ciemnobrązowe sylwetki mocno odcinają się od bieli śnieżnej kurtyny i złocącego się nad ich głowami mroźnego nieba. W półmroku połyskują srebrne hełmy i klamry zdobnych pasów. Stąpają ostrożnie. Dzierżący róg myśliwski brodaty starzec czujnie rozgląda się na boki i nasłuchuje. Obok stoi rosły towarzysz z mieczem przy boku, oszczepem w jednej, tarczą w drugiej ręce. Najmłodszy woj, jeszcze chłopiec, idzie przodem, trzymając przed sobą gotowy do strzału łuk. W ten sposób można przybliżyć „fabułę” monumentalnego w kompozycji i wyrazie obrazu Piastuny Tadeusza Pruszkowskiego z 1917 r. Zastanawia treść i znaczenie ukazanej sceny. Kim są jej tytułowi bohaterowie? Mianem piastunów określano dawniej wysokich urzędników dworskich, którym powierzano wychowanie królewskich lub książęcych synów. Ukazani na obrazie dwaj starsi mężowie to właśnie owi opiekunowie i nauczyciele młodzieńca. Oswajają go z niebezpieczeństwem podczas polowania.                      

Od słowiańskiego woja do żołnierza legionów

Dzieło kryje w sobie kilka dopełniających się znaczeń. Ich sens należy łączyć z datą powstania, kiedy ważyły się losy Polski, a spełnienie marzeń o wolności stawało się coraz bardziej realne. Nastroje te znajdowały odbicie w sztuce owego czasu. Młody malarz Tadeusz Pruszkowski, legionista, który wrócił z frontu, namalował kilka powiązanych treściowo i formalnie dzieł. W 1916 r. wystawił Legendę o śpiących rycerzach, a w następnym Piastuny. Ich tematem były motywy i postacie z wczesnej historii Polski, splecione z legendarnymi podaniami o początku narodu i jego założycielach. Wojowie-piastuni są symbolicznym uosobieniem słowiańskich przodków – Piastów. Wyeksponowany detal ubioru, jakim są kunsztowne pasy, przywodzi skojarzenia z góralskimi strojami. Trop prowadzi do żywej wówczas legendy o śpiącym pod Giewontem królewskim wojsku, doskonale oddającej nastrój oczekiwań i dążeń narodowych.

„Prusz” – miłośnik sztuki i życia

Dwa wczesne płótna Pruszkowskiego (do dziś zachowały się tylko Piastuny) stanowią wyjątek w jego dorobku. Najchętniej tworzył portrety, czasem pejzaże i martwe natury. Malarz czerpał wzorce ze sztuki mistrzów renesansu i baroku, dystansując się od koncepcji awangardowych. Autor urzekających swobodą, świetlistym kolorem i ekspresją prac, został zapamiętany w równym stopniu jako animator i barwna postać międzywojennego życia kulturalnego. Pruszkowski był pogodnym człowiekiem o wielkim sercu, geście i fantazji, stale ciekawym świata. Przede wszystkim był malarzem, ale też pedagogiem, podróżnikiem, rajdowcem, pilotem, wirtuozem skrzypiec, a nawet reżyserem. W 1926 r. nakręcił ze studentami film-happening o surrealistycznym tytule Szczęśliwy Wisielec czyli Kalifornia w Polsce. Sprawami sztuki zajmował się jako decydent w Instytucie Propagandy Sztuki, inicjator różnych przedsięwzięć artystycznych: konkursów, wystaw, zamówień rządowych; założyciel wielu ugrupowań artystycznych, wydawca i krytyk. Trzeba przypomnieć, że Pruszkowski w latach 20. odkrył, ożywił artystycznie i rozsławił położony niedaleko Lublina Kazimierz Dolny. Zamieszkał tu w fantazyjnej willi z okrągłą wieżą oraz prowadził malarnię, z której wyłoniło się potem Bractwo św. Łukasza. Co roku organizował w miasteczku plenery malarskie. Pośród jego licznych aktywności najważniejszą była praca nauczyciela. Odkrywamy więc także niebezpośrednią aluzję do treści obrazu. Wrodzone predyspozycje i życzliwość połączone z misją stworzenia polskiej szkoły malarskiej zaowocowały wychowaniem licznego grona uczniów. Ci spośród nich, którzy uniknęli śmierci w czasie II wojny światowej, wpisali się na trwałe w dzieje polskiej sztuki. Mistrzowi nie było dane cieszyć się z ich osiągnięć, w 1942 r. został zastrzelony przez Gestapo.