Konserwacja archeologicznych butelek aptecznych

Konserwacja archeologicznych butelek aptecznych
  • konserwacja

Od lutego do czerwca 2018 r. w Pracowni Konserwacji Rzeźby Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie prowadzone były prace nad przywróceniem świetności trzem buteleczkom szklanym (PW/04/2/2zw; PW/07/203zw; PW/08/90zw), które wydobyto na terenie zespołu parkowo-pałacowego w Wilanowie, w trakcie prowadzonych badań archeologicznych w latach 2004–2008. Podczas nich pozyskano liczne zabytki, m.in. przedmioty wykonane ze szkła, z których po oględzinach i identyfikacji wytypowano grupę szkieł aptecznych.

Pozyskane do konserwacji naczynia apteczne odkryte na terenie zespołu parkowo-pałacowego najprawdopodobniej pochodzą z funkcjonujących niegdyś na jego terenie ośrodków pomocy medycznej, które świadczyły usługi okolicznej ludności. Pod koniec XVIII w. po zachodniej stronie gościńca czerniakowskiego, między spichlerzem a drewnianym budynkiem (dzisiaj ul. Stanisława Kostki Potockiego 1) powstał lazaret. W trakcie swojego istnienia był wielokrotnie rozbudowywany i modernizowany, m.in. dzięki staraniom Stanisława Kostki Potockiego, który rozbudował go w kierunku północnym według własnego projektu z ok. 1808 r. Ostatecznie wzrost ludności związany ze znacznym rozwojem Wilanowa w XIX w. spowodował, że ówcześni właściciele – August i Aleksandra Potoccy – podjęli decyzję o powołaniu do życia Fundacji św. Aleksandra – patrona ich ojca i teścia, której celem było utworzenie na terenie dóbr wilanowskich szpitala. Budynek wzniesiono w latach 1845–1847 na miejscu przebudowanej oficyny ogrodniczej z XVIII w., wg projektu Henryka Marconiego. Szpital działał nieprzerwanie do 1864 r, w którym został zamknięty w wyniku represji carskiej Rosji po powstaniu styczniowym.

Fragmenty dawnej butelki aptecznej
Buteleczka PW/07/203zw po konserwacji fot. Z. Reszka

Przekazane do Pracowni Konserwacji Rzeźby Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie naczynia apteczne zostały odsłonięte w miejscu, w którym kiedyś zlokalizowany był śmietnik. Fakt ten miał istotny wpływ na ustalenie proweniencji wydobytych szkieł, którą z jednej strony determinuje historia funkcjonowania przypałacowych ośrodków medycznych, a z drugiej – rozwoju hutnictwa i importu szkła na ziemiach polskich. Datacja szkieł oraz analiza ich składu chemicznego pozwalają przypuszczać, że zostały wytworzone w XVII w. w rejonie południowowschodniej Wielkopolski lub w okolicach dawnego województwa bydgoskiego, gdyż właśnie tam w tym okresie były zlokalizowane działające w Polsce huty szkła. Innym alternatywnym wytłumaczeniem źródłem ich pochodzenia jest to, że zostały sprowadzone zza granicy przy okazji zakupów leków lub jako opakowania do ich przechowywania z brandenburskich lub rosyjskich hut.

W ówczesnym czasie do produkcji szkieł używano dwóch podstawowych surowców: piasku i popiołu drzewnego (lub potażu). Dodatkowym składnikiem mogły być wapienne skały węglanowe oraz stłuczka szklana stosowana w celu obniżenia temperatury topnienia masy. Na ogół produkowano naczynia z mas o najsłabszej jakości o charakterystycznym żółtawym, a nawet ciemnozielonym odcieniu. Kolor ten był uzależniony od ilości związków żelaza, a także warunków topienia mas i czystości tygli.

W okresie od XVI do XVIII w. do produkcji szkła używano bardzo prostych narzędzi. Najważniejszym z nich była piszczel wynaleziona już w I w. n.e. Była to metalowa rurka z jednej strony zakończona ustnikiem, z drugiej – końcem uformowanym w kształcie lejka. Jej zastosowanie było bardzo proste: w rozszerzoną część należało wciągnąć odpowiednią ilość masy szklanej, a następnie poprzez jej swobodne wydmuchiwanie i wprawianie w ruch obrotowy nadawano wstępny kształt naczyniom. Niezbędnym narzędziem był również przylepiec w kształcie metalowego pręta. Przyczepiano do niego częściowo uformowany przedmiot, aby później nadać wyrobowi oczekiwany kształt. Dodatkowe wyposażenie huty stanowiły różnego rodzaju nożyce i szczypce służące do ostatecznej korekty naczyń.

Narzędzia używane do wydmuchiwania butelek używane w okresie od XVI do XVIII w.
Narzędzia używane do wydmuchiwania butelek używane w okresie od XVI do XVIII w.

Szkła wykorzystywane do celów aptekarskich, lekarskich i alchemicznych charakteryzowały się zazwyczaj niewielkimi rozmiarami, posiadały mocno wywinięte na zewnątrz kołnierze, które umożliwiały zatykanie ich miękkimi zawiązkami.

Nazewnictwo szklanych naczyń aptecznych pochodzących z okresu XVII i XVIII w. traktowane jest w dość dowolny sposób, więc nie zawsze daje jasne wyobrażenie na temat kształtu danego przedmiotu. Do najczęściej spotykanych określeń należą: butelki, buteleczki, małe buteleczki, flakony, flakoniki, flaszeczki, miniaturowe naczynia, słoiki, słoiczki, małe słoiki, małe słoiczki, miniaturowe słoiczki, butelki dzbanki, flaszki, flaszeczki, flaszki okrągłe, flaszki w kształcie karafek, karafinki, koneweczki, fiolki, ampułki, zakonniczki. Powyższa rozmaitość określeń wynika z faktu, iż w ówczesnych czasach w aptekach oprócz leków można było nabyć różnego rodzaju trunki, wyroby cukiernicze, woskowe i inne.

Na stan zachowania artefaktów wydobywanych podczas wykopalisk wpływa szereg czynników niszczących, które podzielić można ze względu na ich sposób oddziaływania na obiekt: wewnętrzne, czyli wynikające z budowy szkła, oraz zewnętrzne – związane ze środowiskiem, w którym dany obiekt został odkryty. Do pierwszej grupy należą czynniki związane z produkcją szkła, tj.: rodzaj użytych surowców, skład jakościowy oraz ilościowy, technika oczyszczania i przygotowywania surowców do przetopu oraz temperatura uzyskana w trakcie procesu topienia masy szklarskiej. Drugą grupę tworzą uwarunkowania oddziaływujące ze strony środowiska zalegania, a wśród nich możemy wyróżnić czynniki o charakterze chemicznym oraz fizycznym (kwaśne deszcze, rodzaj gleby, warunki hydrologiczne). Istotne znaczenie dla kondycji zabytków wydobywanych z gleby ma również sposób ich wydobycia oraz późniejsze warunki przechowywania, ponieważ w znaczący sposób zostaje zachwiana względna równowaga środowiskowa.

Fragmenty dawnej butelki aptecznej
Butelka PW/04/2/2zw przed rozpoczęciem prac fot. W. Holnicki

Znaczna część obiektów wydobytych w trakcie prowadzonych w latach 2004–2008 badań archeologicznych, zachowała się w stanie szczątkowym – uległa znacznej deterioracji, jednak dzięki analizie porównawczej jesteśmy w stanie zinterpretować ich pierwotny kształt. Dwie buteleczki (PW/04/2/2zw; PW/07/203zw) wykonane są z jasnozielonego szkła z licznymi kulistymi i eliptycznymi pęcherzykami gazowymi oraz z niewielkimi zanieczyszczeniami w postaci ciemnych i białych cząsteczek świadczących o niewłaściwie oczyszczonych składnikach wykorzystanych do produkcji szkła i niedostatecznie przetopionej masie szklanej. Buteleczki wykonano przy użyciu piszczeli poprzez swobodne wydmuchiwanie masy szklanej. Świadczy o tym niejednorodna grubość szkła (cieńsza w korpusie, grubsza w obrębie wylewu i dna), a także smugi w postaci bardzo małych pęcherzyków powietrza, rozmieszczonych wzdłuż pionowej osi naczyń.

Porównanie butelki aptecznej przed i po konserwacji
Buteleczka PW/08/90zw przed i po konserwacji fot. Z. Reszka

Przekazany do konserwacji zespół trzech naczyń był niejednorodny pod względem technologii wytwarzania. Dwie wcześniej opisywane buteleczki należą do grupy wyżej opisanych szkieł rzemieślniczych, trzecia z nich – o numerze inwentarzowym PW/08/90zw datowana na XIX w. – została wykonana w procesie produkcji masowej, najprawdopodobniej przy pomocy automatu do produkcji butelek. W okresie, z którego pochodzi, dzięki wynalezieniu pieca wannowego o działaniu ciągłym możliwe było roztapianie większych porcji zestawów szklarskich, co m.in. przyczyniło się do gwałtownego rozwój produkcji szkła w tamtym okresie. Wszystkie wymienione obiekty posiadały charakterystyczne dla szkieł archeologicznych szerokie spektrum zniszczeń powierzchniowych i strukturalnych. Buteleczki XVII-wieczne znajdowały się w stanie dużej dezintegracji, posiadały skorodowaną, matową i nierówną powierzchnię, którą pokrywała warstwa ciemnobrunatnych nawarstwień. XIX-wieczna buteleczka, mimo że znajdowała się w lepszej kondycji, posiadała wielobarwną iryzację na powierzchni, a we wnętrzu jasne i brunatne nawarstwienia.

Zakres prac konserwatorskich dla każdego z naczyń został opracowany indywidualnie i poddany był pod dyskusję w gronie konserwatorów i opiekunów merytorycznych zabytków.

Buteleczki rzemieślnicze, które posiadały liczne zmiany korozyjne występujące w strukturze oraz na powierzchni szkła, zachowały się w wielu fragmentach o różnej wielkości. W butelce o numerze PW/04/2/2zw brakowało kilku fragmentów w dolnej części zabytku. Prawdziwym wyzwaniem konserwatorskim była buteleczka o numerze PW/07/203zw, która zachowała się w ok. 70 proc. Posiadała ubytki znacznej wielkości, rozmieszczone w sposób, który uniemożliwiał połączenie i sklejenie fragmentów w sposób, który by zapewnił stabilność buteleczce.

Porównanie butelki aptecznej w trakcie i po zakończeniu prac konserwatorskich
Butelka PW/04/2/2zw w trakcie i po zakończeniu prac konserwatorskich fot. Zbigniew Reszka

Pierwszy etap prac obejmował oczyszczenie i wzmocnienie fragmentów zabytków. Kruche i odspajające się warstwy korozyjne oraz białe naloty znajdujące się po wewnętrznej stronie ścianek buteleczki numer PW/04/2/2zw usunięto w sposób mechaniczny. Fragmenty szkieł umyto i zneutralizowano, a następnie wzmocniono strukturalnie i powierzchniowo. Drugi etap prac obejmował odtworzenie kształtu buteleczek rzemieślniczych. Prace te były niezwykle wymagające i złożone z uwagi na liczne fragmenty szkieł o różnej wielkości i kształtach oraz niewielką grubość fragmentów szkieł. Do czasów obecnych butelki nie zachowały się w kompletnym stanie. Ubytki w dolnej partii butelki PW/04/2/2zw i rozległe ubytki w butelce numer PW/07/203zw zagrażały stabilności klejonych konstrukcji, a w przypadku drugiej buteleczki wręcz uniemożliwiały rekonstrukcję pierwotnego kształtu. Fragmenty szkieł sklejono bezbarwną żywicą syntetyczną o niskiej lepkości.

W celu wzmocnienia delikatnej konstrukcji szklanych buteleczek przeprowadzono liczne próby z wykorzystaniem jedwabnych tkanin, tkanin z włókna szklanego oraz żywic sztucznych. Na podstawie przeprowadzonych prac badawczych zdecydowano się na zastosowanie w zabytkach (PW/04/2/2zw; PW/07/203zw) odpowiednio przygotowanych kształtek wykonanych z bezbarwnej i przezroczystej żywicy syntetycznej o stosunkowo niskiej lepkości, charakteryzującej się wysoką odpornością na działanie promieni ultrafioletowych. Materiał ten pozwolił na uzyskanie bardzo cienkich, a jednocześnie wystarczająco trwałych profili, które skutecznie wypełniły ubytki w strukturach buteleczek oraz dodatkowo wzmocniły i usztywniły konstrukcję. Elementy te wklejono do zabytków przy pomocy żywicy sztucznej o charakterze odwracalnym.

Ostatnia z buteleczek wymagała zabiegów konserwatorskich o charakterze zachowawczym. Podobnie jak w przypadku wcześniejszego zabytku jasne, zbite zabrudzenia znajdujące się we wnętrzu naczynia wymagały wieloetapowych zabiegów polegających na naprzemiennym rozmiękczaniu i powolnym usuwaniu nawarstwień w sposób mechaniczny, z zachowaniem należytej ostrożności. Po uzyskaniu zadowalającego efektu powierzchnię obiektu przemyto i zneutralizowano. Jedynie kruche, odspajające się od podłoża, wielobarwne warstwy iryzujące usunięto z powierzchni zabytku, a buteleczkę poddano kąpieli w alkoholu w celu zabezpieczenia oraz wzmocnienia struktury i powierzchni szkła przed dalszymi niekorzystnymi zmianami.

Fragmenty dawnej butelki aptecznej
Buteleczka PW/07/203zw przed konserwacją fot. W. Holnicki

Powyżej opisane prace konserwatorskie i restauratorskie sfinansowane zostały ze środków Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie. Właścicielem omawianej grupy zabytków jest Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków w Warszawie.

Po zakończonych pracach konserwatorskich i restauratorskich buteleczki przechowywane są w Magazynie Zbiorów Archeologicznych. Być może w niedalekiej przyszłości zabytki te zostaną zaprezentowane zwiedzającym Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie w trakcie jednej z planowanych wystaw czasowych.

Magdalena Pasternak-Zabielska

_____________________________________________________________________

Bibliografia

Ciepla S.; Szkło osiemnastowiecznej Warszawy, Warszawa 1977.
Davison S.; Conservation and Restoration of Glass, Butterworth-Heinemann, Oxford, 2006.
Filarska B.; Szkło piękne i użytkowe, Warszawa 1973.
Kamieńska Z.; Polskie szkło do połowy XIX w., Wrocław 1987.
Olczak J.; Szklane naczynia apteczne z XVIII wieku odkryte w Brodnicy, AUNC, Archeologia, Toruń 1984, nr X.
Soldenhoff B.; Próba określenia typów zniszczeń szkieł archeologicznych, AUNC, Archeologia XIX, 1991.
Wyrobisz A.; Szkło w Polsce od XIV do XVII w., Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław, Warszawa, Kraków, 1968.
Wood Glass Making or Bottle Glass Making, Containing Twenty-Nine Plates Because of Seven Double Ones. First Section, Small Glass Work Such as Drinking Glasses and Other Utensils (https://quod.lib.umich.edu/d/did/did2222.0001.643/--glass-making-wood-glass-making-or-bottle-glass-making?rgn=main;view=fulltext; dostęp 29.11.2018 r.)