Konserwacja archeologicznych butelek aptecznych

Przekazane do Pracowni Konserwacji Rzeźby Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie naczynia apteczne zostały odsłonięte w miejscu, w którym kiedyś zlokalizowany był śmietnik. Fakt ten miał istotny wpływ na ustalenie proweniencji wydobytych szkieł, którą z jednej strony determinuje historia funkcjonowania przypałacowych ośrodków medycznych, a z drugiej – rozwoju hutnictwa i importu szkła na ziemiach polskich. Datacja szkieł oraz analiza ich składu chemicznego pozwalają przypuszczać, że zostały wytworzone w XVII w. w rejonie południowowschodniej Wielkopolski lub w okolicach dawnego województwa bydgoskiego, gdyż właśnie tam w tym okresie były zlokalizowane działające w Polsce huty szkła. Innym alternatywnym wytłumaczeniem źródłem ich pochodzenia jest to, że zostały sprowadzone zza granicy przy okazji zakupów leków lub jako opakowania do ich przechowywania z brandenburskich lub rosyjskich hut.

W ówczesnym czasie do produkcji szkieł używano dwóch podstawowych surowców: piasku i popiołu drzewnego (lub potażu). Dodatkowym składnikiem mogły być wapienne skały węglanowe oraz stłuczka szklana stosowana w celu obniżenia temperatury topnienia masy. Na ogół produkowano naczynia z mas o najsłabszej jakości o charakterystycznym żółtawym, a nawet ciemnozielonym odcieniu. Kolor ten był uzależniony od ilości związków żelaza, a także warunków topienia mas i czystości tygli.

W okresie od XVI do XVIII w. do produkcji szkła używano bardzo prostych narzędzi. Najważniejszym z nich była piszczel wynaleziona już w I w. n.e. Była to metalowa rurka z jednej strony zakończona ustnikiem, z drugiej – końcem uformowanym w kształcie lejka. Jej zastosowanie było bardzo proste: w rozszerzoną część należało wciągnąć odpowiednią ilość masy szklanej, a następnie poprzez jej swobodne wydmuchiwanie i wprawianie w ruch obrotowy nadawano wstępny kształt naczyniom. Niezbędnym narzędziem był również przylepiec w kształcie metalowego pręta. Przyczepiano do niego częściowo uformowany przedmiot, aby później nadać wyrobowi oczekiwany kształt. Dodatkowe wyposażenie huty stanowiły różnego rodzaju nożyce i szczypce służące do ostatecznej korekty naczyń.

Szkła wykorzystywane do celów aptekarskich, lekarskich i alchemicznych charakteryzowały się zazwyczaj niewielkimi rozmiarami, posiadały mocno wywinięte na zewnątrz kołnierze, które umożliwiały zatykanie ich miękkimi zawiązkami.

Nazewnictwo szklanych naczyń aptecznych pochodzących z okresu XVII i XVIII w. traktowane jest w dość dowolny sposób, więc nie zawsze daje jasne wyobrażenie na temat kształtu danego przedmiotu. Do najczęściej spotykanych określeń należą: butelki, buteleczki, małe buteleczki, flakony, flakoniki, flaszeczki, miniaturowe naczynia, słoiki, słoiczki, małe słoiki, małe słoiczki, miniaturowe słoiczki, butelki dzbanki, flaszki, flaszeczki, flaszki okrągłe, flaszki w kształcie karafek, karafinki, koneweczki, fiolki, ampułki, zakonniczki. Powyższa rozmaitość określeń wynika z faktu, iż w ówczesnych czasach w aptekach oprócz leków można było nabyć różnego rodzaju trunki, wyroby cukiernicze, woskowe i inne.

Na stan zachowania artefaktów wydobywanych podczas wykopalisk wpływa szereg czynników niszczących, które podzielić można ze względu na ich sposób oddziaływania na obiekt: wewnętrzne, czyli wynikające z budowy szkła, oraz zewnętrzne – związane ze środowiskiem, w którym dany obiekt został odkryty. Do pierwszej grupy należą czynniki związane z produkcją szkła, tj.: rodzaj użytych surowców, skład jakościowy oraz ilościowy, technika oczyszczania i przygotowywania surowców do przetopu oraz temperatura uzyskana w trakcie procesu topienia masy szklarskiej. Drugą grupę tworzą uwarunkowania oddziaływujące ze strony środowiska zalegania, a wśród nich możemy wyróżnić czynniki o charakterze chemicznym oraz fizycznym (kwaśne deszcze, rodzaj gleby, warunki hydrologiczne). Istotne znaczenie dla kondycji zabytków wydobywanych z gleby ma również sposób ich wydobycia oraz późniejsze warunki przechowywania, ponieważ w znaczący sposób zostaje zachwiana względna równowaga środowiskowa.

Znaczna część obiektów wydobytych w trakcie prowadzonych w latach 2004–2008 badań archeologicznych, zachowała się w stanie szczątkowym – uległa znacznej deterioracji, jednak dzięki analizie porównawczej jesteśmy w stanie zinterpretować ich pierwotny kształt. Dwie buteleczki (PW/04/2/2zw; PW/07/203zw) wykonane są z jasnozielonego szkła z licznymi kulistymi i eliptycznymi pęcherzykami gazowymi oraz z niewielkimi zanieczyszczeniami w postaci ciemnych i białych cząsteczek świadczących o niewłaściwie oczyszczonych składnikach wykorzystanych do produkcji szkła i niedostatecznie przetopionej masie szklanej. Buteleczki wykonano przy użyciu piszczeli poprzez swobodne wydmuchiwanie masy szklanej. Świadczy o tym niejednorodna grubość szkła (cieńsza w korpusie, grubsza w obrębie wylewu i dna), a także smugi w postaci bardzo małych pęcherzyków powietrza, rozmieszczonych wzdłuż pionowej osi naczyń.

Przekazany do konserwacji zespół trzech naczyń był niejednorodny pod względem technologii wytwarzania. Dwie wcześniej opisywane buteleczki należą do grupy wyżej opisanych szkieł rzemieślniczych, trzecia z nich – o numerze inwentarzowym PW/08/90zw datowana na XIX w. – została wykonana w procesie produkcji masowej, najprawdopodobniej przy pomocy automatu do produkcji butelek. W okresie, z którego pochodzi, dzięki wynalezieniu pieca wannowego o działaniu ciągłym możliwe było roztapianie większych porcji zestawów szklarskich, co m.in. przyczyniło się do gwałtownego rozwój produkcji szkła w tamtym okresie. Wszystkie wymienione obiekty posiadały charakterystyczne dla szkieł archeologicznych szerokie spektrum zniszczeń powierzchniowych i strukturalnych. Buteleczki XVII-wieczne znajdowały się w stanie dużej dezintegracji, posiadały skorodowaną, matową i nierówną powierzchnię, którą pokrywała warstwa ciemnobrunatnych nawarstwień. XIX-wieczna buteleczka, mimo że znajdowała się w lepszej kondycji, posiadała wielobarwną iryzację na powierzchni, a we wnętrzu jasne i brunatne nawarstwienia.

Zakres prac konserwatorskich dla każdego z naczyń został opracowany indywidualnie i poddany był pod dyskusję w gronie konserwatorów i opiekunów merytorycznych zabytków.

Buteleczki rzemieślnicze, które posiadały liczne zmiany korozyjne występujące w strukturze oraz na powierzchni szkła, zachowały się w wielu fragmentach o różnej wielkości. W butelce o numerze PW/04/2/2zw brakowało kilku fragmentów w dolnej części zabytku. Prawdziwym wyzwaniem konserwatorskim była buteleczka o numerze PW/07/203zw, która zachowała się w ok. 70 proc. Posiadała ubytki znacznej wielkości, rozmieszczone w sposób, który uniemożliwiał połączenie i sklejenie fragmentów w sposób, który by zapewnił stabilność buteleczce.

Pierwszy etap prac obejmował oczyszczenie i wzmocnienie fragmentów zabytków. Kruche i odspajające się warstwy korozyjne oraz białe naloty znajdujące się po wewnętrznej stronie ścianek buteleczki numer PW/04/2/2zw usunięto w sposób mechaniczny. Fragmenty szkieł umyto i zneutralizowano, a następnie wzmocniono strukturalnie i powierzchniowo. Drugi etap prac obejmował odtworzenie kształtu buteleczek rzemieślniczych. Prace te były niezwykle wymagające i złożone z uwagi na liczne fragmenty szkieł o różnej wielkości i kształtach oraz niewielką grubość fragmentów szkieł. Do czasów obecnych butelki nie zachowały się w kompletnym stanie. Ubytki w dolnej partii butelki PW/04/2/2zw i rozległe ubytki w butelce numer PW/07/203zw zagrażały stabilności klejonych konstrukcji, a w przypadku drugiej buteleczki wręcz uniemożliwiały rekonstrukcję pierwotnego kształtu. Fragmenty szkieł sklejono bezbarwną żywicą syntetyczną o niskiej lepkości.

W celu wzmocnienia delikatnej konstrukcji szklanych buteleczek przeprowadzono liczne próby z wykorzystaniem jedwabnych tkanin, tkanin z włókna szklanego oraz żywic sztucznych. Na podstawie przeprowadzonych prac badawczych zdecydowano się na zastosowanie w zabytkach (PW/04/2/2zw; PW/07/203zw) odpowiednio przygotowanych kształtek wykonanych z bezbarwnej i przezroczystej żywicy syntetycznej o stosunkowo niskiej lepkości, charakteryzującej się wysoką odpornością na działanie promieni ultrafioletowych. Materiał ten pozwolił na uzyskanie bardzo cienkich, a jednocześnie wystarczająco trwałych profili, które skutecznie wypełniły ubytki w strukturach buteleczek oraz dodatkowo wzmocniły i usztywniły konstrukcję. Elementy te wklejono do zabytków przy pomocy żywicy sztucznej o charakterze odwracalnym.

Ostatnia z buteleczek wymagała zabiegów konserwatorskich o charakterze zachowawczym. Podobnie jak w przypadku wcześniejszego zabytku jasne, zbite zabrudzenia znajdujące się we wnętrzu naczynia wymagały wieloetapowych zabiegów polegających na naprzemiennym rozmiękczaniu i powolnym usuwaniu nawarstwień w sposób mechaniczny, z zachowaniem należytej ostrożności. Po uzyskaniu zadowalającego efektu powierzchnię obiektu przemyto i zneutralizowano. Jedynie kruche, odspajające się od podłoża, wielobarwne warstwy iryzujące usunięto z powierzchni zabytku, a buteleczkę poddano kąpieli w alkoholu w celu zabezpieczenia oraz wzmocnienia struktury i powierzchni szkła przed dalszymi niekorzystnymi zmianami.

Powyżej opisane prace konserwatorskie i restauratorskie sfinansowane zostały ze środków Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie. Właścicielem omawianej grupy zabytków jest Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków w Warszawie.

Po zakończonych pracach konserwatorskich i restauratorskich buteleczki przechowywane są w Magazynie Zbiorów Archeologicznych. Być może w niedalekiej przyszłości zabytki te zostaną zaprezentowane zwiedzającym Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie w trakcie jednej z planowanych wystaw czasowych.

Magdalena Pasternak-Zabielska

_____________________________________________________________________

Ciepla S.; Szkło osiemnastowiecznej Warszawy, Warszawa 1977.
Davison S.; Conservation and Restoration of Glass, Butterworth-Heinemann, Oxford, 2006.
Filarska B.; Szkło piękne i użytkowe, Warszawa 1973.
Kamieńska Z.; Polskie szkło do połowy XIX w., Wrocław 1987.
Olczak J.; Szklane naczynia apteczne z XVIII wieku odkryte w Brodnicy, AUNC, Archeologia, Toruń 1984, nr X.
Soldenhoff B.; Próba określenia typów zniszczeń szkieł archeologicznych, AUNC, Archeologia XIX, 1991.
Wyrobisz A.; Szkło w Polsce od XIV do XVII w., Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław, Warszawa, Kraków, 1968.
Wood Glass Making or Bottle Glass Making, Containing Twenty-Nine Plates Because of Seven Double Ones. First Section, Small Glass Work Such as Drinking Glasses and Other Utensils (https://quod.lib.umich.edu/d/did/did2222.0001.643/--glass-making-wood-glass-making-or-bottle-glass-making?rgn=main;view=fulltext; dostęp 29.11.2018 r.)