Rodziny królewskie Sobieskich i Stuartów

Do 1689 roku nie istniały formalne stosunki dyplomatyczne pomiędzy królem Janem III w Warszawie a Stuartami w Londynie, choć szwagier Jakuba II/VII, Laurence Hyde, odbył specjalną misję w Polsce w latach 1676–1678. Po 1689 roku, a zwłaszcza po śmierci Jana III w 1696, rodziny niemal na pewno nawiązały kontakty. W tym czasie dwaj młodsi bracia Jakuba Sobieskiego, Aleksander i Konstanty, udali się do Paryża, gdzie zapewne spotkali Jakuba II/VII i jego syna w Wersalu bądź w Saint-Germain. Sam królewicz Jakub odwiedził Paryż w 1699, a Konstanty ponownie w 1703 roku. W czasie każdej z tych wizyt Sobiescy pozowali François de Troy, oficjalnemu portreciście królewskiej rodziny Stuartów w latach 1698–1703.

To wdowa po Janie III, królowa Maria Kazimiera, jako pierwsza zasugerowała mariaż Sobieskich i Stuartów. W 1699 roku opuściła Polskę i zamieszkała w Rzymie, gdzie przebywała do 1714. W 1711 roku udała się jednak do Francji i odwiedziła dwór Stuartów w Saint-Germain. Tam zaproponowała królowej-wdowie Marii, wdowie po Jakubie II/VII, małżeństwo pomiędzy swoją najstarszą wnuczką Marią Kazimierą a jej synem Jakubem III/VIII. Wówczas jednak Stuartowie wciąż byli pewni rychłej restauracji i woleli zachować możliwość wyboru bardziej znaczącej księżniczki. Odrzucili więc ofertę w sposób pośredni, żądając niemożliwej do spełnienia wysokości posagu. Kilka lat później, w 1718 roku, Jakub III/VIII wciąż pozostawał na wygnaniu. Choć nadal liczył na powrót na tron, jego pozycja była już słabsza – zwłaszcza po nieudanym powstaniu szkockim w 1715 roku. Wówczas małżeństwo z jedną z księżniczek Sobieskich, tą najmłodszą, wydało się znacznie bardziej atrakcyjną propozycją.

Traktat małżeński pomiędzy księciem Jakubem Sobieskim a królem Jakubem III/VIII podpisano w Oławie 22 lipca 1718 roku. Posag Marii Klementyny obejmował 600 000 liwrów renty ulokowanej w Hôtel de Ville w Paryżu, odziedziczonej przez jej ojca po matce, a także dwie inne należności, których Jakub nigdy faktycznie nie otrzymał: ogromny majątek Szawle (dziś Šiauliai na Litwie) oraz 250 000 liwrów długu, jakie król August II winien był księciu Jakubowi Sobieskiemu. W skład posagu wchodziły również cenne klejnoty. Co więcej, Maria Klementyna wnosiła do rodziny Stuartów poważne koligacje: z Habsburgami austriackimi (jej ciotka Eleonora Magdalena była matką cesarza Karola VI), Wittelsbachami bawarskimi (ciotka Teresa Kunegunda Sobieska poślubiła elektora Maksymiliana Emanuela) oraz Burbonami hiszpańskimi (kuzynka Elżbieta Farnese była żoną króla Filipa V).

Jakub Sobieski był rozczarowany, ponieważ za jego życia (zm. 1737) nie nastąpiła restauracja Stuartów i jego córka, która zmarła wcześniej, nigdy nie została koronowana w Londynie. Królowa Maria Klementyna urodziła dwoje dzieci. Starszy syn, Karol Edward Stuart, przyszedł na świat w Rzymie w grudniu 1720 roku. Drugi syn, Henryk Benedykt Stuart, urodził się w marcu 1725 roku. Małżeństwo spełniło więc dynastyczne nadzieje króla Jakuba. Jednak poza tym było porażką. Wydawało się, że wszystko dobrze się zaczęło, a król Jakub napisał do księcia Jakuba Sobieskiego w październiku 1719 roku: „Im lepiej ją znam, tym bardziej cieszę się, że jest moja”^[1]. Jednak Jakub nie traktował Marii Klementyny z szacunkiem, na jaki, jak uważała, zasługiwała. Być może dlatego, że była bardzo młoda, ale bardziej prawdopodobną przyczyną było to, że chciał mieć całkowitą kontrolę nad służbą na swoim dworze w Palazzo del Ré. Dlatego nie pozwolił Marii Klementynie na posiadanie własnego, oddzielnego dworu, z mianowanymi i nadzorowanymi przez nią służącymi. Co więcej, na swoim dworze faworyzował troje szkockich protestantów, którzy nie okazywali jej szacunku. Byli to John Hay, jego żona Marjory i brat tej ostatniej, James Murray. Król Jakub pozwolił im dominować na dworze, a Maria Klementyna żywiła do nich wielką niechęć. Jej sytuacja była tym bardziej niekomfortowa, że Jakub był szczególnie zaprzyjaźniony z Marjory Hay, osobą mniej więcej w jego wieku, mogącą z nim rozmawiać po angielsku, którego to języka Maria Klementyna jeszcze nie rozumiała. Jak napisał do niej niegdyś John Hay „zanim minęło sześć tygodni od ślubu Waszej Wysokości”, stałaś się zazdrosna „o relację króla z panią Hay”^[2]. Co gorsza, król mianował Marjory Hay jedyną damą do towarzystwa małżonki, odpowiedzialną za towarzyszenie jej w pałacu i podczas wyjść.

Murray był tak niepopularny zarówno na dworze, jak i w Anglii oraz w Szkocji, że król uznał za konieczne poprosić go o wyjazd. Stało się to na początku 1721 roku, krótko po tym, gdy Maria Klementyna urodziła księcia Karola. Jednak John i Marjory Hay pozostali, a Klementyna pisała do księcia Jakuba, że czuje się zaniedbana i wzgardzona. Ulubieńcy – jak podkreślała – zawładnęli całkowicie uwagą jej męża i traktowali ją „z wyniosłością, jak gdybym była najpodlejszym ze stworzeń”^[3]. Do przesilenia doszło we wrześniu 1722 roku, kiedy John Hay, teraz już hrabia Inverness (w jakobickim systemie tytułów nadawanych przez wygnanych Stuartów), wysłał Marii Klementynie impertynencki i obraźliwy list. Pisał w nim, że królowa myli się sądząc, iż jego żona Marjory ma romans z jej mężem, królem. Prosił ją następnie, by nikomu o liście nie mówiła – a zwłaszcza królowi – a nawet nalegał, by mu go zwróciła. Rozgniewana Maria Klementyna pokazała list mężowi i zażądała, aby John i Marjory Hay (lord i lady Inverness) zostali usunięci z dworu. Król Jakub odmówił, wobec czego Maria Klementyna przestała się do niego odzywać, a nawet na niego patrzeć. Jak sam Jakub później przyznał: „znosiłem twoje dąsy… a ty ledwie chciałaś się do mnie odezwać czy na mnie spojrzeć”^[4]. Przyznał też księciu Jakubowi, że jego córka była nieszczęśliwa, lecz nie wyjawił mu powodów. Mimo to latem 1724 roku królowa ponownie zaszła w ciążę i w marcu 1725 roku urodziła księcia Henryka. To wydarzenie ostatecznie doprowadziło do kryzysu na dworze Stuartów.

Na dworze angielskim było zwyczajem, że książętami – do ukończenia przez nich siódmego roku życia – opiekowały się kobiety, po czym oddawano ich pod opiekę mężczyzn. Tak właśnie stało się z samym Jakubem w jego dzieciństwie. Jednak latem 1725 roku król zdecydował, że książę Karol, mający wówczas zaledwie cztery lata, zostanie odebrany kobietom, które się nim zajmowały, i powierzony grupie mężczyzn. Byli oni co prawda katolikami, lecz mieli podlegać nowemu guwernerowi księcia Karola, którym miał być protestant. Funkcję tę objął James Murray (teraz hrabia Dunbar w jakobickiej hierarchii tytułów), którego Maria Klementyna szczerze nie znosiła. Król znów sprowadził go na dwór i wyznaczył mu ważne obowiązki. Co więcej, Jakub zarządził, że Maria Klementyna nie będzie mogła widywać czteroletniego Karola inaczej niż w obecności Dunbara. To było dla królowej zbyt wiele: zagroziła, że jeśli mąż nie nakaże opuszczenia dworu lordowi i lady Inverness oraz nie zwolni lorda Dunbara z funkcji guwernera księcia Karola, to ona sama opuści dwór i schroni się w klasztorze. Król odmówił i napisał do niej, że nie powinna podejmować „tak ważnej decyzji bez porozumienia z księciem, twoim ojcem, bo jestem przekonany, iż dołożyłby wszelkich starań, by cię uspokoić i odwieść od tego kroku”^[5]. Ponieważ mąż nie spełnił jej żądań, królowa rzeczywiście opuściła pałac i zamieszkała w rzymskim klasztorze św. Cecylii na Zatybrzu (po drugiej stronie Tybru).

Kilka dni później Maria Klementyna napisała do ojca, by poinformować go, że opuściła dwór i przedstawić powody swej decyzji. Książę Jakub Sobieski odpowiedział, że powinna jak najszybciej powrócić do męża. Wyjaśnił jej, że Jakub zarówno jako król, jak i mąż, miał pełne prawo podejmować decyzje, a jej obowiązkiem było posłuszeństwo i pogodzenie się z faktem, iż może powoływać do służby osoby, których ona nie darzy sympatią. W serii listów do ojca Maria Klementyna opisywała, jak trudna stała się jej sytuacja i dlaczego w końcu uznała, że musi opuścić dwór. Przypominała, że pochodzi z rodu Sobieskich, że jest córką księcia Jakuba i wnuczką króla Jana, a także krewną wielu europejskich monarchów. Dodawała, że popiera ją papież, większość kardynałów w Rzymie oraz król i królowa Hiszpanii. Tak więc Maria Klementyna pozostała w klasztorze, gdzie oczywiście nie mogła widywać swoich dwóch synów, i opierała się próbom męża oraz ojca, którzy starali się nakłonić ją do powrotu do Palazzo del Re.

W 1733 roku zmarł król August II i kwestia tronu polskiego ponownie stanęła otworem. Książę Jakub Sobieski pisał do Marii Klementyny, że uczyni „wszystko, co w jego mocy, by osadzić koronę polską” na głowie jej męża. Wyjaśniał, że „wielu polskich możnych zadeklarowało swoje poparcie dla niego (tj. Jakuba Sobieskiego)”, lecz on wolałby przekazać królowi Jakubowi „to poparcie i owe głosy, które mógłby mieć dla własnej elekcji”. Jakub odpisał teściowi, że nie sądzi, aby został wybrany, a nawet gdyby do tego doszło, nie mógłby przyjąć oferty. Jego list wart jest dłuższego przytoczenia, gdyż wiele mówi o stosunkach między rodzinami Sobieskich i Stuartów:
„… nawet gdyby korona miała mi być ofiarowana, muszę szczerze wyznać, że nie wolno mi jej przyjąć. Opatrzność przeznaczyła mnie do innej, i tylko ta inna ma prawo do wszystkich moich trosk i myśli. Uważam się za zobowiązanego nieodwołalnym obowiązkiem… pracować dla mojej Restauracji… Muszę przyznać, że całą moją duszą i wszystkimi skłonnościami związany jestem z moją własną ojczyzną… Naród tak dzielny i tak sławny jak Polska zasługuje na króla, który mógłby poświęcić mu wszystkie swoje troski i uczucia… Nie byłoby więc stosowne, by Polska miała mnie za króla… Przyznaję, że będę żałował z całego serca, iż mój syn Henryk, książę Yorku, nie jest jeszcze w wieku, by ubiegać się o tron: w jego żyłach płynie krew Sobieskich”^[6].
Zarówno król Jakub, jak i książę Jakub mieli pełną świadomość, że dwaj książęta Stuartowie byli w połowie Polakami, a w połowie Brytyjczykami.

Pod koniec 1734 roku, kiedy August III odniósł już zwycięstwo w wojnie o sukcesję polską, książę Jakub Sobieski opuścił Oławę na Śląsku i powrócił do rodzinnej siedziby w Żółkwi, na północ od Lwowa. W ten sposób zakończyło się wygnanie rodziny Sobieskich z Polski. Kilka miesięcy później, w styczniu 1735 roku, jego córka Maria Klementyna zmarła w Rzymie. Książę Jakub rozpoczął wówczas korespondencję ze swoim najstarszym wnukiem z rodu Stuartów, księciem Karolem, i zaczął planować, by „książęcy status” obu wnuków został „oficjalnie włączony do porządku prawnego w Polsce”. Jak wyjaśnia Piotr Piniński: „Ten proces parlamentarny, zwany indygenatem, polegał na uznaniu i przyjęciu cudzoziemskich rodów szlacheckich do grona polsko-litewskiej szlachty, z nadaniem im wszystkich praw tego stanu. Sobieski widział przyszłość swoich wnuków w Polsce, jako spadkobierców swoich ogromnych dóbr… Jednak indygenat był niezbędny, jeśli Karol i Henryk mieli dziedziczyć, ponieważ tylko ci, którzy należeli do stanu szlacheckiego Rzeczypospolitej Obojga Narodów, mogli posiadać ziemię w tym kraju”^[7].

W marcu 1735 roku książę Jakub starał się uzyskać poparcie carycy Anny, która wspierała Augusta III, aby synowie Marii Klementyny „otrzymali indygenat na najbliższym sejmie Rzeczypospolitej”^[8], lecz sprawa nie została rozstrzygnięta przed jego śmiercią w grudniu 1737 roku. Oznaczało to, że musiał przekazać swoje dobra w Polsce starszej córce Marii Karolinie księżnej de Bouillon, siostrze Marii Klementyny, a jedynie prawa do dóbr w Oławie na Śląsku pozostawić wnukom. Zapisał im także polskie klejnoty koronne, które zostały powierzone rodzinie Sobieskich jako zabezpieczenie wielkiej pożyczki, a które teraz złożono jako gwarancję ewentualnych przyszłych pożyczek dla Stuartów w rzymskim Monte di Pietà.

Wraz ze śmiercią królowej Marii Klementyny i księcia Jakuba stosunki między rodzinami Sobieskich i Stuartów w praktyce dobiegły końca. Nie oznaczało to jednak, że Stuartowie przestali być świadomi swojego polskiego dziedzictwa. Po tym, jak Maria Karolina de Bouillon sprzedała dobra żółkiewskie swojemu kuzynowi, księciu Michałowi Radziwiłłowi (wnukowi siostry Jana III, Katarzyny), książę Karol miał przez pewien czas nadzieję, że jego brat Henryk poślubi jedną z córek księcia Michała. Przez wiele lat król Jakub i książę Karol prowadzili też negocjacje dotyczące przejęcia spadku w Oławie, co skomplikowało się dodatkowo po podboju i aneksji Śląska przez Fryderyka II Pruskiego.

Rodziny królewskie Sobieskich i Stuartów połączyło małżeństwo dynastyczne trwające od 1719 do 1735 roku, będące skutkiem wygnania obu rodów – z Polski i z Anglii. Choć Jakub i Klementyna doczekali się dwóch synów, żadna z rodzin nie była przeznaczona do odzyskania utraconego tronu. Żadna nie była też przeznaczona, by przetrwać. Książę Jakub Sobieski nie miał syna. Miał dwóch braci, lecz obaj zmarli przed nim, nie pozostawiwszy legalnego potomstwa. Książę Karol Stuart nie miał prawowitych dzieci i zmarł w 1788 roku. Miał wprawdzie nieślubną córkę, Karolinę (Charlotte) Stuart, którą w 1783 roku oficjalnie uznał i uczynił swoją spadkobierczynią, lecz zmarła ona rok po nim. Książę Henryk Stuart został kardynałem Kościoła katolickiego i również nie miał dzieci. Kiedy zmarł w 1807 roku, zarówno rodzina Sobieskich, jak i Stuartów ostatecznie wygasła, a Polska przestała już wówczas istnieć jako niepodległe królestwo. Jednak przez około piętnaście lat oba rody były połączone dynastycznym sojuszem. Wystawa w Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie przypomina o tym ważnym polsko-brytyjskim momencie w historii Europy i prezentuje między innymi portrety członków obu rodzin, malowane przez najwybitniejszych artystów przełomu XVII i XVIII wieku.