Nowy nabytek w kolekcji wilanowskiej – Portret konny króla Jana III

Pod względem możliwego autorstwa, zakupiony obraz wiąże się z kręgiem francuskiego artysty Henriego Gascar’a (ok. 1635–1701). Malarz działał również z wielkim powodzeniem na dworze angielskim, następnie we Francji, gdzie został wpisany w poczet członków Akademii Królewskiej, oraz w Rzymie (tu zmarł w roku 1701). W biografii malarza odnajdujemy istotny wątek polski, związany właśnie z Sobieskimi. Gascar jest autorem bardzo ważnego w ikonografii rodziny królewskiej wizerunku Jana III w otoczeniu najbliższych: królowej Marii Kazimiery oraz dzieci – królewiczów Jakuba Ludwika, Aleksandra Benedykta, Konstantego Władysława i królewny Teresy Kunegundy. Portret znajduje się w zbiorach Zamku Królewskiego na Wawelu. Choć nie jest sygnowany, jego autorstwo jest niekwestionowane dzięki zachowanej rycinie (wyrytej przez Benoit Farjata w 1693 roku), w inskrypcji której mowa jest o autorze pierwowzoru. Tak określone autorstwo wymaga jednak dalszych badań, mimo że obraz posiada cechy, które pozwalają wiązać go ze środowiskiem artystycznym bliskim Gascarowi.

Stosunkowo niewielkich rozmiarów płótno (55 x 45 cm) jest przedstawieniem reprezentacyjnym króla. Do takich w epoce nowożytnej należały wizerunki konne, zarezerwowane dla przedstawicieli rodów panujących lub wysokiej arystokracji. Król Jan III o młodym, szczupłym obliczu, ukazany jest jako dowódca na wspiętym, gniadym koniu. Jego rolę militarną określa trzymany w prawej ręce regiment. Drugą ręką król trzyma wodze. Przy lewej dłoni znajduje się pistolet oraz (zapewne) prochownica dekorowana złotem. Król ubrany jest w krótki, porfirowy żupan, na którym widnieje napierśnik zbroi płytowej w typie zachodnioeuropejskim. Przez napierśnik przebiega błękitna wstęga Orderu Ducha Świętego, którym Jan III został obdarowany przez króla Ludwika XIV w 1676 roku (nominacja miała miejsce w grudniu 1675 roku). Otrzymanie orderu, najwyższego odznaczenia przyznawanego przez monarchę francuskiego, wiązało się z przyjętym przez Jana III kierunkiem prowadzonej polityki międzynarodowej, opierającej się na sojuszu z Królem Słońce. Prawdopodobne jest więc, że ten typ przedstawienia został stworzony we Francji właśnie w okolicznościach związanych z tą nominacją. Wierzchni strój jeźdźca składa się z czerwonego płaszcza podszytego ciemnym futrem, spiętego obszerną zapinką ozdobioną różnokolorowymi lśniącymi kamieniami. Jan III ma na nogach wysokie, safianowe buty, a czaprak, na którym siedzi, składa się z futra lamparciego. Twarz króla o rysach, które kojarzyć możemy z jego wcześniejszymi wizerunkami, zwrócona jest na patrzącego. W tle jeźdźca toczy się bitwa w pagórkowatym krajobrazie z twierdzą po prawej stronie, a w oddali widzimy zarys miasta, który identyfikować możemy jako Wiedeń. Takie ujęcie Jana III odnosiłoby się zatem do wydarzeń z 1683 roku i byłoby kolejnym przedstawieniem polskiego króla jako zwycięzcy bitwy pod murami stolicy cesarstwa. 

Portret malowany jest delikatnymi, subtelnymi pociągnięciami pędzla, laserunkowo. Rysunek jest precyzyjny, detale przedstawienia stroju portretowanego, czy rzędu końskiego wykonane są z ogromną dbałością i starannością. Światłocienie namalowane są miękko. Konwencja stylistyczna, a także stosunkowo niewielki format dzieła, mimo reprezentacyjnej ikonografii, pozwalają przypuszczać, że obraz przewidziany był jako dekoracja kameralnych wnętrz mieszkalnych, nie galerii portretowej. W kompozycji zwraca uwagę niezwykle dokładne przedstawienie głównego bohatera sceny na tle schematycznie wykończonego tła. Malarz z pietyzmem ukazał kamienie ozdabiające zaponę przy delii, wykończenie stroju, lśnienie pancerza czy drobne ornamenty rzędu końskiego.  

Nowy portret króla Jana III jest istotnym wzbogaceniem zbiorów wilanowskich w zakresie malarskich sobiescianów. To drugi obraz w kolekcji Muzeum, który przedstawia Jana III konno. Pierwszy należy do pary portretów króla i królowej. Oba wizerunki zakupione zostały do Muzeum przez Stanisława Kostkę i Aleksandrę Potockich od spadkobierców króla Stanisława Augusta i znajdują się w zbiorach Wilanowa od 1812 roku. 

Nowy nabytek, zrealizowany dzięki dotacji Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, można oglądać na ekspozycji w w Pałacu Wilanowskim.

Marta Gołąbek