Karacena Jana III Sobieskiego

Karacena, czyli zbroja z łusek żelaznych nitowanych na skórze, stanowi najbardziej oryginalny wytwór kultury sarmackiej. Właśnie w Polsce, w nawiązaniu do dawnych – sarmackich czy scytyjskich – zbroi (nota bene uwiecznionych na rzymskich kolumnach triumfalnych), a także do późnoantycznych, wykreowano nowy i ważny typ uzbrojenia. Był on wprawdzie tworem eklektycznym, lecz tak świetnie skomponowanym, iż zachował w pełni stylistyczną jedność. W tym miejscu należy wyjaśnić, że sam termin „karacena” wywodzi się z nazwy „corazzina”, dotyczącej pancerza skórzanego lub pancerza ze zbrojnikami na skórze.

Polska karacena pojawiła się i rozpowszechniła w ostatniej ćwierci XVII wieku ; przetrwała aż po połowę XVIII stulecia. Była kosztowna, bardziej efektowna aniżeli praktyczna, i niewyobrażalnie ciężka – ważyła od 25 kg wzwyż (dla porównania wypada nadmienić, iż przeciętna zbroja husarska wraz z szyszakiem osiągała ciężar ok. 15 kg). Wprawdzie Jędrzej Kitowicz utrzymywał w swoim Opisie obyczajów za panowania Augusta III, iż owa zbroja „z kawałków w karpiową łuszczkę (...) była wygodniejsza, ponieważ mogła się zginać”, ale tak naprawdę ubranemu w nią rycerzowi nie zapewniała komfortu, przy czym jej odporność na kule nie przewyższała wytrzymałości zbroi płytowej.

Karacena przysługiwała przede wszystkim starszyźnie husarskiej i pancernej, zwłaszcza najwyższym dowódcom – hetmanom i samemu królowi. Ogromną popularność zapewnił jej właśnie Jan III Sobieski, nosząc ją i w niej się portretując. W zbiorach Historisches Museum w Dreźnie zachowała się, pochodząca z dawnej królewskiej zbrojowni, oryginalna karacena z ostatniej ćwierci XVII w., uważana tradycyjnie za pamiątkę po Sobieskim. Powstała w Polsce stalowa zbroja, kuta, polerowana i złocona, składa się z hełmu, napierśnika, naplecznika, obojczyka i pary naramienników, pokrytych w całości łuskami. Według tradycji król Jan III ofiarował karacenę elektorowi saskiemu Janowi Jerzemu III, co poświadcza inwentarz drezdeńskiej Türkenkammer z 1783 r., gdzie zanotowano włączenie obiektu do zbiorów Wettynów pod datą 23 maja 1719 r. Pierwotnie szmelcowana, o skórzanym podkładzie podbitym aksamitem, pod względem konstrukcji i dekoracji zajęła wyjątkową pozycję w zespole polskich zbroi „łuszczkowych” z 2 połowy XVII w. i początku XVIII w. Budziła też zainteresowanie rysowników i grafików.

Udanym przykładem graficznej, wręcz dokumentarnej, reprodukcji karaceny królewskiej w ujęciu en face, jest całostronicowy drzeworyt wykonany przez Franciszka Szymańskiego podług rysunku Aleksandra Lessera. Rycina znalazła się w pomnikowym dziele Józefa Łoskiego Jan Sobieski, jego rodzina, towarzysze broni i współczesne zabytki, wydanym w Warszawie w 1883 r., na pamiątkę 200. lecia Odsieczy Wiedeńskiej.