Konstytucja 3 maja a kwestia litewska

Wyniszczona przez wojny połowy XVII w. i Wielką Wojnę Północną (1700-1721) Rzeczpospolita przez większość XVIII stulecia pogrążała się w wewnętrznym chaosie. Próby reformowania ustroju padały ofiarą osławionego liberum veto, które wykorzystywano zarówno w interesie rywalizujących ze sobą ugrupowań magnackich, jak i państw ościennych, zainteresowanych tym, aby polski ustrój się nie zmienił.

Próbę radykalnej reformy ustrojowej podjęto podczas Sejmu Wielkiego (1788-1792), a jej ukoronowaniem była Konstytucja 3 Maja 1791 r. Jej postanowienia były kompromisem między Stronnictwem Patriotycznym, a królem Stanisławem Augustem Poniatowskim. Choć w dyskusjach ustrojowych toczonych podczas obrad sejmu nie kwestionowano związku Korony i Litwy, w tekście Konstytucji nie występują słowa Litwa, Korona, czy Rzeczpospolita Obojga Narodów. Na tej podstawie można by uznać Konstytucję 3 Maja za przekreślenie unii lubelskiej i przejaw centralizacji władzy. W praktyce jednak, w ustawach uzupełniających Konstytucję powrócono do litewskich prerogatyw. Zgodzono się aby co drugi sejm odbywał się na Litwie, a w urzędach centralnych (komisjach Wojskowej i Skarbu) zarezerwowano odpowiednią liczbę miejsc dla przedstawicieli Litwy. Te ostatnie postanowienia zagwarantowała ustawa (konstytucja, jak określano wówczas każdą ustawę przyjętą przez sejm) „Zaręczenie wzajemne Obojga Narodów”, uchwalona 20 października 1792 r.

Konstytucja 3 Maja nie znosiła związku między Polską a Litwą, lecz jedynie zmieniała jego charakter. Warto zaznaczyć, że sejmiki litewskie niemal jednogłośnie opowiedziały się za Konstytucją, a Litwini wzięli udział zarówno w wojnie z Rosją w 1792 r., jak i w powstaniu kościuszkowskim.