Medresy i ulemowie w Turcji osmańskiej

Osmański XVI-wieczny uczony i wykładowca, Ahmed Taszköprülüzade podzielił wszystkie nauki na dobre – czyli takie, które sprzyjają poznaniu Boga – i złe, które szkodzą religii (jak np. astrologia). Zgodnie z tym, celem wszelkiej wiedzy powinno być poznanie Boga, a student powinien kształcić się we wszystkich dobrych naukach.

Oczywiście, zdobycie wykształcenia wymaga nauczyciela. Takim nauczycielem był müderris. Była to osoba, posiadająca autorytet w naukach duchowych i religijnych. Student udawał się tam, gdzie nauczał müderris. Takie miejsce zwano medresą.           

Medresa była czymś więcej, niż szkołą. Każda z nich była częścią wakfu. Wakf z kolei było to nadanie w wieczystą dzierżawę majątku ziemskiego lub innego źródła dochodu w celach religijnych lub dobroczynnych. Zarządzający wakfem – tzw. mütewelli – sprowadzał müderrisa i przekazywał mu pieniądze. Ten z kolei rekrutował studentów i odpowiadał za funkcjonowanie medresy. Ponieważ nie można było mówić o nauce bez religii, każdej medresie zawsze towarzyszył meczet (czy raczej medresa towarzyszyła meczetowi). Oprócz tego były też przytułki i różne zakłady dobroczynne. Medresa była więc częścią swoistego kompleksu religijno-charytatywnego, jak byśmy mogli powiedzieć.

Medresy zakładano w miastach. Pierwsza medresa osmańska powstała w Izniku w 1331 r. i mieściła się w budynku dawnego kościoła. Wraz z rozrostem Imperium Osmańskiego, przybywało też medres. Najsławniejsze i cieszące się największą estymą były medresy, założone w Stambule przez Mehmeda II w XV w. Sułtan ten postanowił utworzyć ośrodek naukowy godny stolicy wielkiego imperium. Ufundował zatem osiem medres przy meczecie, który sam również kazał wybudować. Były to słynne medresy Semanije.

Każda medresa miała własną bibliotekę. Ponadto działała biblioteka publiczna. W każdej medresie było dziewiętnaście pomieszczeń i jedna sala lekcyjna. Piętnaście sal służyło studentom określonej specjalizacji, których nazywano daniszmedami. Daniszmedowie byli wybierani przez müderrisów spośród absolwentów niższych medres. Müderrisowie za swoją naukę pobierali wynagrodzenie w drobnej monecie srebrnej, zwanej akcze. Płacono też studentom, a także żywiono ich z przytułku dla ubogich, tak aby mogli poświęcić nauce cały swój czas. „Dniówka” müderrisa wynosiła 50 akcze, co równało się jednemu dukatowi. Student otrzymywał 2 akcze dziennie. Czas nauki był różny i trwał z reguły kilka lat.

Wszystkie medresy dzieliły się na dwie kategorie w zależności od poziomu wiedzy, jaka była w nich nauczana. Były zatem medresy haricz i medresy dahil. W medresach haricz nauczano podstaw wiedzy, a zatem języka arabskiego – „łaciny” świata muzułmańskiego – i nauk rozumowych. Zaliczano do nich logikę, teologię scholastyczną, geometrię, astronomię i retorykę. Medresy typu haricz zakładane były na prowincjach, ale można je było również spotkać w głównych miastach państwa i w samym Stambule.

Po ukończeniu tychże medres student kontynuował naukę w medresach dahil, zlokalizowanych głównie w stolicy. Wśród nich najwyższą rangę miały medresy Semanije w Stambule. W medresach dahil uczono prawa oraz egzegezy Koranu. Absolwenci tych medres zostawali ulemami, czyli uczonymi. Ich głównym zadaniem była interpretacja i wykonywanie szariatu, czyli prawa muzułmańskiego. Interpretacją prawa zajmował się mufti, natomiast jego wykonywaniem – a więc sądzeniem – kadi.

Co prawda islam nie uznaje kapłanów jako pośredników między Bogiem a ludźmi, ale z uwagi na złożoność problematyki religijnej taki faktyczny stan kapłański ukształtował się i stanowili go właśnie ulemowie. Mieli oni swoją drogę awansu, o której decydowali sułtan i wielki wezyr. Najniżej w hierarchii stał müderris ze stawką 50 akcze dziennie. Jeśli müderris zdobył sobie uznanie, mógł zostać kadim małego miasta, pobierającym od 50 do 150 akcze dziennie. Jeśli awansował na kadiego większego miasta, jego uposażenie przekraczało 300 akcze dziennie, a on sam zyskiwał tytuł mułły. Dalej mógł awansować na kadiego Stambułu bądź kadilaskera (zwierzchnika kadich). Było dwóch kadilaskerów – jeden dla Rumelii, drugi dla Anatolii. Nad wszystkimi zaś znajdował się szejch-al islam, zwierzchnik wszystkich ulemów. Powoływany był przez sułtana. Jego zadaniem było wydawanie fetwy, tzn. pisemnej odpowiedzi na dowolne zagadnienie z dziedziny szariatu. Dodajmy, że to właśnie on, a także kadi Stambułu, kadilaskerowie Rumelii i Anatolii oraz kadiowie ośmiu największych miast imperium składali przysięgę nowemu sułtanowi, co stanowiło stwierdzenie prawomocności jego panowania. W przypadku detronizacji władcy, akt ten wymagał zatwierdzenia przez tych samych ulemów. Warto więc było studiować, bo otwierało to drogę do wysokich godności w państwie.