Mołdawska małżonka Janusza Radziwiłła

  W roku 1644, w dwa lata po swoim  owdowieniu, książę Janusz Radziwiłł (1612 – 1655), późniejszy wojewoda wileński i hetman wielki litewski, a podówczas podkomorzy litewski, rozpoczął starania o rękę Marii, córki hospodara mołdawskiego Bazylego Lupu (z pochodzenia Albańczyka) i Wenecjanki Grillo. Konkury nie przebiegały bez trudności, ponieważ hospodar – jako hołdownik turecki – musiał wpierw otrzymać stosowne zezwolenie samego sułtana, a ten niechętnym okiem patrzył na skoligacenie się swojego wasala z Radziwiłłami. Ostatecznie, po załatwieniu niezbędnych formalności, książę przyjął posłów w Mołdawii, którzy – oprócz bogatych darów – wręczyli mu portret narzeczonej i pierścień zaręczynowy; sam zaś przesłał oblubienicy mnóstwo klejnotów i kosztowne zwierciadła.

   Uroczystość zaślubin odbyła się 15 lutego 1645 r. w Jassach, w cerkwi Troickiej, celebrowana przez metropolitę kijowskiego Piotra Mohiłę. Panna młoda (określana w ówczesnych relacjach jako „Maria Dumna”) ubrana była w delię ze złotogłowiu, podbita sobolami. „Na głowie – jak czytamy w rękopisie Suplement do wesela księcia Radziwiłła ze zbiorów kórnickich – zwyczajna czapka aksamitna sobola, na tej czapce druga z pereł robiona, gęsto bardzo kamieniami, to jest diamentami sadzona i perły niezmiernie wielkie, na niej diamentowa zapona z prawej strony za czapką i kita czarna z zaponą wielką bardzo”. Podczas zaślubin głowę Marii przykrywał w całości welon na tyle przejrzysty, że „widać na przodzie jednak było oczy i twarz”.

   Ten niespotykany w Polsce strój odnajdujemy na wizerunkach Marii – malarskich i graficznych. Wzmiankowany obraz z 1644 r., może autorstwa malarza holenderskiego Abrahama Westerfelda (o którym wiadomo, że portretował na pewno Bazylego Lupu) zaginął, lecz skopiował go w 1652 r. w miedziorycie niemiecki grafik Matthäus Merian Młodszy (1621 – 1687), a sztych odbito w tomie szóstym dzieła Theatrum Europaeum, wydanego we Frankfurcie nad Menem. Innym śladem zaginionego oryginału jest obraz olejny z galerii zamkowej w Nieświeżu, datowany na 2 połowę XVII w. (Muzeum Narodowe w Warszawie), wchodzący w skład serii portretów ujętych w owalne laurowe wieńce, z Orłem Radziwiłłowskim i inskrypcją u dołu. Obraz ten posłużył za wzór dla miedziorytu działającego na dworze Radziwiłła „Rybeńki” lokalnego domorosłego sztycharza, Hirsza Leybowicza i jego kręgu. Rycinę wykonano, wraz z 164. portretami rodu Radziwiłłów, do albumu Icones familiae ducalis Radivilianae, znanego z dwóch edycji (Nieśwież 1758 i Sankt- Peterburg 1875). W zbiorach Biblioteki Narodowej znajduje się jeszcze unikatowy zespół 72 płyt miedziorytniczych – klisz do Icones, wywiezionych w 1772 r. z biblioteki nieświeskiej; wśród nich zachował się wizerunek Marii Mohilanki, odwrócony w stosunku do malarskiego pierwowzoru.

    Księżna Radziwiłłowa zmarła bezpotomnie w 1661 r. i została pochowana w Cerkwi Spasskiej w Słucku. Była kobietą wykształconą, energiczną i niezwykle pracowitą; zasłynęła między innymi jako nieprzeciętna mistrzyni haftu.