Poezja kunsztu i kunszt poezji

Tworzenie utworów wizualnych zaliczanych do poezji kunsztownej znane było już w starożytności. Zarówno w spuściźnie starożytnych Greków i Rzymian, jak też w piśmiennictwie krajów Dalekiego i Bliskiego Wschodu odnaleźć można utwory, których tekst zapisywany był tak, aby układał się w pewien kształt lub mógł być odczytywany w określony sposób. Wiersze kunsztowne stały się bardzo popularne w okresie baroku – epoce podatnej na wszelkie efekty specjalne. Utwory takie zmuszają czytelnika, będącego niejako widzem, do poszukiwania dodatkowych treści.

Chętnie tworzone w okresie baroku tego typu utwory wywodzą się jednak przede wszystkim z tradycji średniowiecznej i odwołują się do eksperymentów Optacjana, Wenancjusza Fortunata czy tworzącego później Hrabana Maura. Tradycja komponowania wierszy wizualnych trwała jeszcze w XVIII w. w zakonach jezuickich i franciszkańskich. Tworzone w tych kręgach tomiki zawierające utwory kunsztowne mogły służyć medytacji. Zgodnie z obowiązującą w sztuce zasadą decorum (stosowności) piękno myśli należało łączyć z odpowiednią formą literacką. Wiadomo ponadto, że wielopłaszczyznowy przekaz jest o wiele silniejszy niż tylko werbalny.

Wiersz kunsztowny przemawiać może, po pierwsze, słowami tekstu linearnego, po drugie – intekstem wyrażonym na przykład przez akrostychy (słowa utworzone z pierwszych liter wyrazów), po trzecie wreszcie – przez grafikę tekstową i obrazy, które powstają ze słów. Autorzy wierszy kunsztownych w przekazie składającym się z wielu znaków zapraszali do wspólnego przeżycia duchowego, religijnego, mistycznego. Wielowarstwowy przekaz był spójny znaczeniowo, a odbiór tak powstałego dzieła głębszy niż w przypadku zwykłego tekstu. Utwory trzeba było stopniowo rozszyfrowywać, a ich niejasność i wieloznaczność porównać można było z mądrością bożą, która też nie zawsze z początku jest oczywista. Odczytywanie skomplikowanych wierszy obrazów symbolizować mogło drogę chrześcijanina ku doskonałości. Złożone kompozycje przyciągały uwagę czytelnika niespotykaną oprawą, która nadawała tekstowi nowego wyrazu. Autorzy zbiorów zawierających utwory kunsztowne skłaniali odbiorców do wykorzystania nie tylko myślenia racjonalnego, ale również figuratywnego. Nabierało to szczególnego znaczenia przy treściach religijnych, które – jako niepodlegające rozumowi, ale łasce wiary – często wyrażane są przy pomocy symboli.