Renesansowy ogród królowej Anny Jagiellonki

Podstawową zasadą w ukształtowaniu przestrzennym ogrodu renesansowego jest harmonijne powiązanie kompozycyjne z domem mieszkalnym, przy czym ogród zostaje podporządkowany architekturze budynku. Renesans wykształcił dwa główne rodzaje układów ogrodowych: osiowy i centralny. W osiowym – poszczególne elementy całości założenia są usytuowane symetrycznie na jednej osi kompozycyjnej; w układzie centralnym  ogród został ujęty jako skalista wysepka z pałacem pośrodku.

W obu tych układach charakterystyczne jest dążenie do geometryzacji przestrzeni poprzez regularny zarys planu oraz podział terenu na kwadratowe kwatery, podzielone drogami. To rozplanowanie ad quadratum wywodziło się z ogrodu użytkowego. Kwatery, zazwyczaj obrzeżane drzewami lub żywopłotami, wypełniano grzędami ziół i kwiatów, wzbogacano też basenami, fontannami, altanami i rzeźbami. Urządzano również labirynty i kopce widokowe. Drogi, dzielące kwatery, wytyczano tylko pod kątem prostym.

W XVI – wiecznej Polsce przykładem takiego założenia był nowy ogród, usytuowany na skarpie wiślanej Zamku Królewskiego, ukształtowany przez królową Annę Jagiellonkę. Uwieczniono go w graficznych widokach Warszawy od strony rzeki (drzeworyt, 1581 oraz miedzioryt Abrahama Hogenberga, 1618), zamieszczonych odpowiednio w drukach: Constitucie Statua y Przywileie..., Kraków 1581 oraz w dziele Georga Brauna Theatrum praecipuarum totius mundi liber sextus, Colonia 1618. Z wymienionych rycin wynika, iż otoczony drewnianym parkanem ogród zamkowy zajmował cały stok, sięgając Wisły, i umacniał zagrożoną osuwaniem się skarpę. Dzielił się na dwie części: ozdobną i użytkową. Jak już wspomniano, kwatery ozdobne, oparte o niderlandzkie wzory, obsadzano grupami pięknie kwitnących, często zamorskich roślin dekoracyjnych, a także krzewami lub drzewkami wymyślnie strzyżonymi. Stawiano tam jeszcze różnokolorowe naczynia ceramiczne z aromatycznymi roślinami zielnymi. W ogrodzie zamkowym mieścił się także mały sad w postaci grupy trzech drzew, wyraźnie zresztą zaznaczonych przez Hogenberga w prawej części terenu. Z lewej strony przylegał wirydarz – spadek po średniowieczu, chętnie zakładany jeszcze w XVI w. ogród trawnikowy. Była nim zwykle łąka, niekiedy z jakimś wodnym elementem. O ile wytworny i pachnący parter kwiatowy służył do majestatycznych spacerów, to ogród łąkowy nadawał się do rekreacji – do tańców czy gry w piłkę. Kto założył ów ogród, nie wiemy, choć w archiwaliach zamkowych napotykamy na wzmianki o dwóch ogrodnikach dworu Anny Jagiellonki. Są nimi Dominik Kominnik, może pochodzący z Warszawy, i Włoch Józef Giulani, po śmierci Anny Jagiellonki służący przez długie lata jej ukochanemu siostrzeńcowi – Zygmuntowi III Wazie.