Sarmatyzm a kultura europejska

Pojęcie „Sarmaci” lub „sarmacki” pojawiają się w dziejopisarstwie polskim co najmniej od połowy XV wieku. Wedle relacji kronikarzy niektórzy z Sarmatów − ludu zamieszkującego stepy czarnomorskie − w pierwszych wiekach naszej ery osiedlili się na ziemiach pomiędzy Dnieprem, a Wisłą. Pierwotni mieszkańcy tych terenów zostali obróceni w niewolników. Pogląd ten w XVII wieku stał się oficjalną ideologią szlachty. Sarmacka genealogia uzasadniała szlacheckie panowanie w Rzeczypospolitej. Ideałem politycznym stała się „złota wolność”, wzorem monarchy − skrępowany przez sejm władca, dobry i sprawiedliwy, ale równocześnie nie wtrącający się do spraw szlachty. Wszelkie zmiany ustrojowe były dla panów braci jedynie psuciem dobrze działającego mechanizmu. Ustrój Rzeczypospolitej uznawali za doskonały i wyjątkowy w Europie. W konsekwencji doprowadziło to do przekonania o jego wyższości nad znanymi z zagranicy rządami absolutnymi. Stąd był tylko krok do megalomanii narodowej i swoistej obsesji na punkcie obrony zagrożonej zewsząd wolności szlacheckiej.

Sarmatyzm okazał się niezwykle podatny na wpływy orientalne. Tradycyjny strój szlachecki wywodził się właśnie ze Wschodu. Europejczycy widzieli więc Sarmatach przedstawicieli kolejnej odmiany kultury orientalnej. Jednak na ziemie Rzeczypospolitej docierały także wpływy baroku, które łączyły kraj z głównym nurtem kultury europejskiej. Mimo to, tereny, na których panowała ideologa sarmacka, bardzo wyraźnie różniły się od krajów zachodnich. W żadnej innej epoce Polska nie wytworzyła tak oryginalnej i odrębnej formy kulturowej, ale też nigdy nie odeszła tak daleko od kultury ogólnoeuropejskiej.