Staropolska kultura spektaklu

W dawnej kulturze nie istniała wyraźna granica między różnymi rodzajami sztuki. Uniwersalny jej charakter przejawiał się w syntezie literatury, muzyki i plastyki. Jeszcze ściślejszy związek między teatrem a literaturą, między słowem a sztuką recytacji, między muzyką a poezją nastąpił w okresie baroku. W architekturze, rzeźbie i malarstwie zaznaczył swą obecność także teatr. Układ barokowych ołtarzy kościelnych żywo przypomina scenę teatralną.

Kultura spektaklu przejawiała się w masowo organizowanych w Rzeczypospolitej od XVI w. aż po utratę niepodległości w końcu wieku XVIII publicznych uroczystościach i widowiskach parateatralnych. Odbywały się one z okazji zakończenia walki, koronacji władców, pogrzebów ważnych osobistości. Obyczaje staropolskie wykorzystywały formy parateatralne także przy okazji organizowania uroczystości rodzinnych. Szczególnego rodzaju spektaklem był pogrzeb, w którym zmarły uczestniczył, obserwując z trumny przez szklane okienko lub z pośmiertnego portretu umieszczanego na przodzie trumny ceremonię własnego pochówku. Z drugiej strony w XVII w. notuje się w Polsce ożywienie samego życia teatralnego. Spektakle odbywają się nie tylko na dworze królewskim, ale też w rezydencjach magnackich, szkołach, kościołach. Wysoki poziom artystyczny osiągają wówczas teatry przykościelne wystawiające teksty misteryjne, a także teatry działające w kolegiach jezuickich, szkołach  pijarskich i różnowierczych.

Teatralna aura wprowadzona została również do epiki tworzonej w okresie baroku. Wprawdzie już w poematach Homera znalazły się sceny, które charakteryzowały się strukturą dramatyczną, jednak w kulturze spektaklu – tak charakterystycznej dla baroku – nastąpił  wyraźny zwrot epiki ku formie teatralnej. Nie bez znaczenia jest tu powszechnie obserwowana w sztuce tego okresu obecność motywu theatrum mundi. W epopei topos ten współgrał z celem, jaki przyświecał autorom epickim. Pozwalał wyeksponować czyny bohatera-aktora na scenie świata. Inspiracja teatrem w XVII-wiecznych utworach epickich przejawia się we wprowadzaniu wypowiedzi bezpośrednich i w konstrukcji dramatycznej poszczególnych scen.

Z drugiej strony należy też zwrócić uwagę na niebagatelny wpływ, jaki miała epika na formę teatralną. Uwidocznił się on w podejmowaniu w teatrze epickich wątków tematycznych (przede wszystkim tematu walki), w rozbudowanej fabule dramatu, rozciągnięciu czasu akcji, rozwiązaniach epickich oraz stosunku autora do przedstawianych wydarzeń, który przypominał dystans epicki narratora. Ponadto autorzy dramatów niejednokrotnie próbowali ogarnąć świat w wymiarze uniwersalnym, tak jak miało to miejsce w eposie. W XVII w. związek między popularnym w Polsce teatrem jezuickim a epiką zaznaczył się na przykład w zmianie kształtu programów teatralnych. Stały się one samodzielnymi utworami o cechach epickich i zaistniały jakby obok tekstu, który wypowiadany był na scenie. Program teatralny był narracją epicką o wydarzeniach, niezależną zarówno od tekstu sztuki, jak i od inscenizacji, zwłaszcza że repertuar teatru jezuickiego nie ograniczał się do tematyki związanej z kościelnym rokiem liturgicznym. W teatrach szkolnych pojawiały się, podobnie jak to miało miejsce w epice tamtego okresu, utwory poświęcone postaciom historycznym, z fabułą osnutą wokół wydarzeń z dziejów ojczystych. Zachowane programy teatralne z terenów dawnej Polski wskazują, że co najmniej pięć sztuk poświęconych było zwycięstwu pod Wiedniem nad armią turecką w 1683 r., a cztery sztuki postaci króla Jana III Sobieskiego – wodza spod Wiednia.

Zaobserwowane w dramacie zjawisko dominacji monologu ułatwiło z kolei przenikanie formuł teatralnych do XVII-wiecznej epiki polskiej i łacińskiej. Tak w teatrze, jak i epice zauważyć można, że dramatyzm akcji zostaje zasygnalizowany nie przez zdarzenia, które następują, ale przez słowa bohaterów. Wpływ monologów dramatycznych na epikę uwidacznia się w kompozycji i kształcie teatralnym, jaki przybierają niektóre sceny eposów. Przy pomocy kodu teatralnego, jakim posługuje się XVII-wieczny autor epicki, można rozszyfrować tajniki budowy utworu, która opiera się na wzorze sztuki teatralnej, odnaleźć metaforę theatrum mundi w opisach budowy wszechświata i przedstawianiu dziejów ludzkich, jak też odczytać obrazy literackie komponowane na wzór dekoracji teatralnych. Autorzy epiccy tworzą odrębne sceny, w których zamykają bohaterów-aktorów. Czytelnik bierze udział w tej inscenizacji, przekształcając się w widza. Podobnie jak ma to miejsce w historiografii, na czas wygłaszania oracji przerwana zostaje akcja, a bohater, niby aktor, staje na środku sceny i wygłasza monolog.