Wokół „Hekatontas” Szymona Starowolskiego z 1625 oraz 1627 roku

Wśród dzieł dawnej literatury polskiej, pisanych w języku łacińskim, poczesne miejsce zajmuje utwór wydany po raz pierwszy już przed ponad 400 laty, w 1625 roku we Frankfurcie nad Menem. Dzieło to, napisane przez Szymona Starowolskiego, nosi tytuł Scriptorum Polonicorum Hekatontas („Setnik pisarzów polskich”). Opracowanie Starowolskiego uważane bywa za pierwszą historię literatury polskiej, stanowi także bardzo istotny krok w rozwoju rodzimej bibliografii literackiej. Jego ogłoszenie drukiem związane było z chęcią ugruntowania i wprowadzenia do ogólnoeuropejskiego środowiska literackiego wiadomości o twórcach „sarmackich”, czyli wywodzących się z Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Niemniej ważna okazywała się także zachęta do dbałości o autorów i ich twórczość literacką oraz inspiracja do większego poszanowana dla działalności naukowej i tej prowadzonej w zakresie innych dyscyplin. Niewiele wiadomo o samych okolicznościach wydania utworu, właściwie poza informacją o miejscu wydania oraz niezbyt wielkiej liczbie wydrukowanych egzemplarzy, a także nazwiskiem mecenasa edycji. Sfinansował ją niemiecki księgarz i miedziorytnik Jacob de Zetter, którego nazwisko pojawiło się na stronie tytułowej. Drugie, powiększone i uzupełnione wydanie ukazało się w 1627 roku w Wenecji. 

Strukturę, charakter i główne założenia tekstu przedstawił Starowolski w swoim utworze. Obrał on mianowicie metodę belgijskiego uczonego Auberta Miraeusa, aby ukazać dokonania związanych z Rzecząpospolitą ludzi pióra poprzez ich biogramy, zawierające także informacje bibliograficzne na temat twórczości danego autora oraz często ludzi z nim spokrewnionych lub współpracujących. Nominalnie zbiór zawiera sto biogramów, w rzeczywistości jednak w jednej i drugiej edycji znajdują się informacje o większej liczbie twórców (w wydaniu frankfurckim wyszczególniono w indeksie 175 osób, w wydaniu weneckim 210). Pierwsze wydanie zawiera oprócz biogramów dwie wypowiedzi odautorskie: list dedykacyjny do lwowskiej rady miasta oraz mieszkańców Lwowa, a także słowo do czytelnika; drugie dodatkowo opatrzone zostało na początku listem do przedstawiciela rodu Sobieskich, Stefana Bonifacego. 

Dedykowanie utworu racjom miejskim i obywatelom Lwowa przedstawia Starowolski jako konsekwencję dwojakiego rodzaju okoliczności. Były nimi zarówno pochodzenie wielu spośród przedstawionych w Hekatontas pisarzy z samego Lwowa lub okolicznych terenów (zbiór zawiera biogramy m.in. Jana Dymitra Solikowskiego, Stanisława Krzysztanowica, dwóch Janów Leopolitów oraz Szymona Szymonowica), jak i ważna rola literatury i muzyki w mieście oraz docenianiu ich znaczenia. Z tą światłą postawą rajców wiązało się także przyjęcie przez nich Starowolskiego, kiedy ten wracał z wojny z imperium tureckim.   

Sobieski będący nowym, kolejnym adresatem edycji weneckiej, był synem chorążego wielkiego koronnego, Marka, a bratem starosty krasnostawskiego, Jakuba Sobieskiego, ojca Marka oraz Jana - przyszłego króla. Stefan Bonifacy Sobieski był więc stryjem Jana III Sobieskiego. Urodzony w 1629 roku przyszły monarcha jednak nie poznał go, ponieważ, jak przekazuje w objaśnieniach do swojego przekładu Hekatontas Jerzy Starnawski, Stefan Bonifacy zmarł przedwcześnie w tymże roku. Szymon Starowolski sprawował funkcję nauczyciela Stefana Bonifacego. Jako powody zadedykowania drugiego wydania dzieła Hekatontas Sobieskiemu Starowolski podaje swój nauczycielski obowiązek względem ucznia; prowadzenia go ku cnocie i nauce. Przykłady – wzorce osobowe – zawarte w uzupełnionych i rozbudowanych biogramach pełniły funkcję instruktywną. Powiązanie utworu z nazwiskiem Sobieskich wskazuje na związki Starowolskiego z tym rodem. W innym swoim dziele, Sarmatiae bellatores („Wojownicy sarmaccy”) zamieścił biogram pradziadka Jana III, Stanisława Żółkiewskiego. Brata adresata listu poznał zapewne jeszcze w Zamościu, kiedy to przebywał na dworze Jana Zamoyskiego. Jan III Sobieski z pewnością wiedział, kim był Szymon Starowolski. 

Niemal identyczne wydanie, jak to pochodzące z 1625 roku, ukazało się we Frankfurcie nad Menem także w roku 1644. Już po śmierci Starowolskiego (która nastąpiła w 1656 roku) wrocławski drukarz Jan Jakub Korn w 1734 roku ogłosił drukiem pod zbiorczym tytułem Tractatus tres („Trzy traktaty”) utwory Polonia, Sarmatiae bellatores oraz Scriptorum Polonicorum Hekatontas, zadedykowane u początków panowania Augustowi III oraz królowej Marii Józefie. Wydanie wrocławskie słownika polskich pisarzy zostało przygotowane na podstawie edycji frankfurckiej i nie zawierało już ani przedmowy skierowanej do Stefana Bonifacego Sobieskiego, ani też listu do rajców i mieszkańców Lwowa. 

Hekatontas odegrało znaczącą rolę nie tylko w XVII stuleciu, kiedy to stanowiło istotny punkt odniesienia dla twórców piszących o Rzeczypospolitej i jej autorach, lecz także i w wiekach późniejszych. Również obecnie badacze literatury dawnej odwołują się niekiedy do wiadomości przekazywanych przez Starowolskiego.  

Literatura podmiotowa:

S. Starowolski, Setnik pisarzów polskich albo pochwały i żywoty stu najznakomitszych pisarzów polskich, przeł. i koment. J. Starnawski, wstęp J. Starnawski, F. Bielak, Kraków 1970.

S. Starowolski, Wybór z pism, przekład tekstów łac., wybór i oprac. I. Lewandowski, Wrocław-Warszawa-Kraków: Ossolineum, 1991 (BN I 272).

Literatura i netografia przedmiotowa

AGAD, MK 126, k. 31v.–32r., Atlas fontium https://atlas.ihpan.edu.pl/indxr/app/mk126_pub/index.php

M. Czerenkiewicz, Polonia illustrata. Łacińska twórczość panegiryczna Szymona Starowolskiego, Warszawa 2019.

J. Starnawski, Szymona Starowolskiego Hekatontas i początki bibliografii polskiej, „Roczniki Humanistyczne” 1964, t. 13, z. 1, s. 133–150.

Corpus Academicum Cracoviense (CAC), s.v.: Jakub Sobieski (Id: 2001781), http://cac.historia.uj.edu.pl/osoba/404457_Stefan_Sobieski