Badania dzieł sztuki

Od wielu lat obserwujemy dynamiczny rozwój badań nad dziedzictwem kulturowym. Łączą one różne dyscypliny naukowe – od nauk humanistycznych przez przyrodnicze po ścisłe. Wykorzystywane są najnowocześniejsze metody pomiarowe, by określić, z jakich pierwiastków i jak ze sobą powiązanych zbudowana jest materia. Dzięki nowoczesnym technikom analitycznym możemy badać nawet tak złożone, wielowarstwowe struktury, jak warstwy malarskie obrazów. Prawidłowa interpretacja wyników pozwala na rozpoznanie m.in. ich budowy. Dowiadujemy się, jakich zapraw i farb (pigmentów, barwników, spoiw) użył artysta, tworząc swoje dzieło. Przy odrobinie szczęścia będziemy mogli określić czas powstania zabytku, a może nawet przypisać go do określonego kręgu warsztatowego. Mamy szansę ustalić, jakich materiałów użyto podczas dawnych napraw i konserwacji oraz określić kondycję badanego obiektu. Proces ten jest długotrwały i wielowątkowy. Warunkiem uzyskania trafnych wniosków jest stosowanie kilku uzupełniających się metod.

W kwietniu 2025 r. gościliśmy w Wilanowie grupę badaczek z Wydziału Chemii i Centrum Nauk Biologiczno-Chemicznych Uniwersytetu Warszawskiego. Przyjechały one z przenośnym spektrometrem fluorescencji rentgenowskiej (XRF), by dokonać pomiarów warstw malarskich portretu króla Jana III z rodziną oraz barwnych inkrustacji XVIII-wiecznej komody.

Przy interpretacji wyników konieczna będzie współpraca konserwatorów i naukowców. Metoda XRF jest nieinwazyjna – nie wymaga pobierania próbek z obiektu, nie powodując żadnych mechanicznych uszkodzeń. Promieniowaniem rentgenowskim naświetlane są kilkumilimetrowe obszary w wybranych punktach na powierzchni badanego obiektu. Każdy pierwiastek wchodzący w skład analizowanego materiału – spośród tych mieszczących się w układzie okresowym między magnezem (Mg) a plutonem (Pu) – pod wpływem promieniowania X doznaje wzbudzenia energetycznego. Powracając niemal natychmiast do stanu podstawowego, emituje charakterystyczne dla siebie promieniowanie, co stanowi podstawę do analizy. Doświadczony badacz, dysponujący odpowiednim urządzeniem, potrafi na podstawie zidentyfikowanych w ten sposób pierwiastków określić, jakie pigmenty zostały zastosowane przez twórcę dzieła. Jednak dopiero zestawienie wyników uzyskanych różnymi metodami, obserwacje i analiza stylistyczna dokonana przez konserwatorów i historyków sztuki oraz ich wiedza o dawnych warsztatach pozwolą na właściwą interpretację.

Jesteśmy cierpliwi i dociekliwi. Badamy.

Agnieszka Pawlak

dr hab. Barbara Wagner, prof. UW – Wydział Chemii, CNBCh UW
dr inż. Aleksandra Towarek – CNBCh, UW
Barbara Żelazko – Wydział Chemii UW

Obraz z kolekcji historycznej (wil.1123), datowany na okres po 1693 roku, namalowany prawdopodobnie przez malarza z kręgu dworu Jana III. Obecnie prowadzone są przy nim prace konserwatorskie. Celem badań jest identyfikacja materiałów użytych przez artystę oraz określenie warsztatu na podstawie analiz porównawczych z innymi portretami powstałymi w kręgu dworu króla.