Diariusz podróży

Od połowy XVI w. w Rzeczypospolitej coraz większą popularnością zaczynają się cieszyć relacje sporządzane z odbytych podróży zagranicznych. Tendencja ta wiązała się z rosnącym poziomem mobilności szlachty polskiej, która coraz częściej wysyłała swoich synów na studia zagraniczne. Na kanwie tych wypraw (nierzadko dwu-, trzyletnich) pisano pamiętniki podróżne. Autorzy diariuszy (diaryści) należeli przede wszystkim do warstwy szlacheckiej i magnackiej. Powstawały także dzienniki podróży pisane przez duchownych i mieszczan. Autorem mógł być młody szlachcic lub osoba towarzysząca mu w zagranicznym wojażu. Z racji młodego wieku podróżującego (synów szlacheckich wysyłano za granicę nierzadko w wieku 15–16 lat) autorem diariusza podróżnego był często opiekun i mentor studenta, zwany preceptorem lub gubernatorem (guwernerem).

Zapiski diariuszowe prowadzono bezpośrednio w trakcie peregrynacji, czyli podróży (głównie zagranicznych), lub po powrocie do kraju. Pisząc diariusz z perspektywy retrospektywnej, autor wykorzystywał notatki sporządzane na gorąco w czasie wojażu. Ponieważ każdy szlachcic mienił się prawdziwym erudytą, a przynajmniej pragnął za takiego uchodzić wobec swego otoczenia i potomnych, do ostatecznej redakcji diariuszy używano nierzadko zapożyczeń i komentarzy z rozmaitych kompendiów, dzieł historyczno-geograficznych i encyklopedii. Dzienniki podróży stanowią specyficzny gatunek staropolskiej literatury, należą do piśmiennictwa periegetycznego (poświęconego podróżom, a w szczególności ich przebiegowi, gr. periegeza – opis podróży z deskrypcją miast, mogący zawierać rady dla podróżnych). Istniała także nowożytna literatura apodemiczna, zawierająca przede wszystkim wskazówki, jak pożytecznie i bezpiecznie podróżować.

Diariusz podróży stanowi codzienny zapis przebiegu pokonywanej drogi, podejmowanych czynności oraz opis oglądanych miejsc. W większości wypadków zapiski te traktowano jako potencjalne przewodniki dla przyszłych pokoleń peregrynantów. W głównej mierze były to jednak rękopiśmienne bedekery, przeznaczone do domowego i co najwyżej sąsiedzkiego użytku. Dominujące w kulturze staropolskiej rękopiśmienny obieg informacji i korespondencyjny transfer wiadomości powodowały, że diariusze podróży zazwyczaj pozostawały manuskryptami spoczywającymi na półkach domowych archiwów szlacheckich. Tylko nieliczne zostały wydrukowane i cieszyły się dużą poczytnością. Należał do nich choćby dziennik pielgrzymki do Ziemi Świętej Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła „Sierotki” z lat 1582–1584 (przetłumaczony także na łacinę).

Tekst dziennika podróży ułożony chronologicznie (choć nie muszą w nim występować dokładne daty) zawiera przede wszystkim spostrzeżenia i opinie autora zapisywane podczas popasu, noclegu lub innej przerwy w drodze (np. zwiedzania). Zapiski mają charakter ogólny (podają wiedzę obiektywnie znaną) i subiektywny zarazem (choćby własne osądy moralne i gusta estetyczne autorów). Główną osnową fabuły diariuszowej są informacje natury geograficzno-historycznej (o odwiedzanych krajach, miastach, narodach i ich cechach), polityczno-administracyjnej (władcy, panujący ustrój), estetycznej (opisy dzieł sztuki i zabytków), religijnej (opisy świąt, relikwii, cudów) i obyczajowej (charakterystyczne zwyczaje mieszkańców, lokalne nawyki).

Wspomina się także o przeżytych przygodach i napotkanych rodakach. Jedną z większych zalet tego typu literatury był i jest nadal – zdaje się –  jej na poły beletrystyczny charakter. Karty dzienników podróży były bowiem zapełniane uwagami autorów na tematy wyżej wymienione. Zawierały jednak również opis wszelkiego rodzaju osobliwości (curiositates) i rzeczy rzadko spotykanych (raritates), a przez to niezmiernie dla staropolskich podróżników ciekawych i atrakcyjnych. Akcenty, które my dziś nazwalibyśmy turystycznymi, pojawiają się wprawdzie rzadko, ale stanowią dowód na rodzącą się w społeczeństwie staropolskim potrzebę kontemplacji uroków przyrody. Diariusze podróży stanowią ważny i ciekawy dokument historyczny, odzwierciedlający staropolską mentalność w jej wymiarze europejskim. Notatki opisujące rzeczywistość odsłaniają osobowość autora, jego głód informacji i niegasnący zapał do poznawania nowych realiów (nie zawsze bezpiecznych), a także postawę wobec cudzoziemców i wrażliwość estetyczną.