Jan III Sobieski w Cleveland (Ohio)

W Museo Civico di Palazzo Mamming w Merano (Trentino-Alto Adige, Włochy) przechowywana jest teka z kilkoma akwarelami artysty tyrolskiego Michaela Stolza (1820–1890), ofiarowanymi muzeum przez rodzinę po jego śmierci. Artysta specjalizował się w sztuce sakralnej i zasłynął jako twórca i nauczyciel inspirowany głębokim uczuciem religijnym. Stolz zajmował się również tworzeniem witraży kościelnych, współpracując z austriacką firmą Tiroler Glasmalerei-Anstalt z Innsbrucka, założoną w 1861 r. Przedsiębiorstwo to otworzyło filie w Wiedniu i w Nowym Jorku począwszy od 1874 r; Stany Zjednoczone stanowiły bowiem istotny rynek dla witraży sakralnych, które w niektórych przypadkach wykonywano bezpośrednio w Wiedniu, a następnie eksportowano. Michael Stolz opracował liczne projekty dla kościołów amerykańskich, o czym świadczy tom „Die Tiroler Glasmalerei MDCCCLXXXVI – MDCCCLXXXXIII. Bericht über die Thätigkeit des Hauses”, wydany w Innsbrucku w 1894 r., gdzie wymienione i opisane zostały witraże wykonane przez firmę w tym okresie.

Wśród rysunków przekazanych muzeum w Merano znajduje się akwarela (inv. 3507/14), przedstawiająca przybycie Jana III Sobieskiego pod mury Wiednia w poniedziałek 13 września 1683 r. o poranku, w dzień po zwycięskiej i chwalebnej bitwie stoczonej w niedzielę 12 września, która rozpoczęła się o świcie, a zakończyła około godziny 18 ucieczką wojsk osmańskich, oblegających stolicę Cesarstwa już od lipca tego roku. Szkic, wykonany w formie witraża podzielonego na cztery panele, ma w dolnej części inskrypcję w języku niemieckim z imionami przedstawionych postaci. W pierwszym panelu widnieją dwaj jeźdźcy z typowym polskim nakryciem głowy (kołpak), jeden z brodą, drugi ukazany od tyłu, bez brody, zidentyfikowany w podpisie jako „Sobieskis Sohn Prinz Jacob” (książę Jakub, syn Sobieskiego).

Następnie ukazany jest Jan III na koniu, w stroju dworskim, z inskrypcją „Sobieski König von Polen. IHO. III”, który w trzecim panelu ściska dłoń bohaterskiego obrońcy miasta – naczelnego dowódcy garnizonu Wiednia, hrabiego Ernsta Rüdigera von Starhemberga, z podpisem „Graf Stahremberg. MDCLXXXIII" (hrabia Stahremberg, 1683 – tu zapis z błędem, nastąpiła zamiana kolejności liter h, r w nazwisku). Hrabia przedstawiony w stroju dworskim, w postawie stojącej i z kapeluszem trzymanym w dłoni, wyciąga dłoń w geście powitania króla.

W czwartym panelu dwóch mężczyzn przygląda się spotkaniu. Pierwszym jest hrabia Liebenberg (Grf. Liebenberg): Johann Andreas Liebenberg był burmistrzem Wiednia podczas oblężenia, niestrudzenie angażując się w obronę miasta i odbudowę murów. Zmarł 9 września 1683 r. na skutek infekcji, na kilka dni przed wyzwoleniem miasta 12 września; jego obecność w szkicu wynika więc albo z błędu w podpisie, albo stanowi celowy, zamierzony hołd.

Obok niego, w stroju duchownym, ukazany został biskup Wiener Neustadt – hrabia Leopold Karl von Kollonitsch (Collonits Bishop), który po zwycięstwie wiedeńskim, w 1686 r. został przez papieża Innocentego XI mianowany kardynałem. W dłoni trzyma krucyfiks, który prawą ręką wskazuje stojącemu obok Liebenbergowi, na znak, że to Bóg wspomógł zarówno obronę miasta, jak i zwycięstwo odniesione w bitwie. Bezpośrednio po zwycięstwie biskup przyprowadził do Wiednia setki dzieci chrześcijańskich, odnalezionych w obozie osmańskim, gdzie były przetrzymywane w niewoli^[1].

Scena rozgrywa się przed zniszczonymi murami Wiednia; wejście zwycięzców witane jest z radością przez ludność udręczoną strasznym oblężeniem osmańskim. Mężczyźni wymachują kapeluszami, dwie kobiety z dziećmi na rękach pozdrawiają polskiego króla. W górnej części przedstawienia widoczne są armata, barykady, ruiny miejskich murów, czterej mężczyźni obserwujący scenę oraz wieża, zapewne kościoła św. Szczepana, z której powiewa sztandar.

Na dole widoczny jest starzec z laską i kapeluszem w ręku, kierujący spojrzenie ku królowi i składający dłonie przy ustach, jakby posyłał mu pocałunek; za nim kobieta z dzieckiem na ręku. Dalej mężczyzna klęczący w roboczym stroju podważa kijem kamień, obok którego leżą ciała dwóch zabitych żołnierzy osmańskich, wraz z tarczą, turbanem i złamanym tureckim znakiem wojskowym z pióropuszem (buńczukiem), co pozwala identyfikować ich – ze względu na strój – jako oficera i jego chorążego. Widać także pal, armatę i beczułkę prochu. Należy pamiętać, że bitwa o Wiedeń była również „wojną minerską”, podczas której Turcy kopali tunele pod murami i bastionami miejskimi, aby wysadzić je beczkami z prochem.

Przedstawienie wydaje się inspirowane licznymi i szczegółowymi relacjami o zwycięstwie, jakie rozpowszechniły się w Europie tuż po wydarzeniach. Wśród wielu można przytoczyć napisane po włosku m.in. „Historyczna relacja o tym, co zaszło podczas oblężenia Wiednia, podjętego przez wojska osmańskie dnia 14 lipca 1683”^[2] autorstwa Leandra Anguissoli, Modena 1684, oraz „Historyczna relacja o wojnie między wojskami cesarskimi a osmańskimi od początku buntu Węgrów aż po bieżący rok 1683, a przede wszystkim o oblężeniu Wiednia i jego wyzwoleniu”^[3] autorstwa Giovanniego Battisty Magnaviniego, Wenecja 1683.

W prawym dolnym rogu autor podpisał rysunek inicjałami MS (Michael Stolz); na odwrocie widnieje napis Entwurf für Glasfenster für Wien (Projekt witraża dla Wiednia), co mogłoby sugerować, że chodziło o projekt witraża przeznaczonego dla Wiednia, choć podobnych realizacji tam nie ma. Najpewniej jednak oznacza to, że szkic był projektem witraża mającego zostać wykonanym w Wiedniu.

Ze względu na tematykę przedstawienia szkic został niewątpliwie zamówiony przez kościół polski. Ale gdzie, który i kiedy? Prawdopodobna odpowiedź znajduje się we wspomnianym tomie „Die Tiroler Glasmalerei” z 1894 r., gdzie wymieniono liczne witraże wykonane przez tyrolską firmę dla kościołów amerykańskich, zestawione rok po roku w latach 1886–1893. Profesor Michael Stolz wymieniany jest tam wielokrotnie jako autor wielu projektów.

Począwszy od 1868 r., liczni Polacy emigrowali do Cleveland (Ohio), a pod koniec 1873 r. utworzyli w mieście własną wspólnotę katolicką. Użytkowany początkowo kościół okazał się wkrótce niewystarczający, dlatego rozpoczęto projektowanie nowej świątyni narodowej, dedykowanej św. Stanisławowi, biskupowi krakowskiemu. Ceremonia założenia odbyła się w 1886 r., w 1891 r. świątynia została konsekrowana i pozostaje do dziś polskim kościołem narodowym w Cleveland.

W 1890 r. ukończono witraże, wykonane w wiedeńskiej filii. Najważniejszy witraż dla kościoła, umieszczony na fasadzie głównej nad organami i portalem wejściowym, opisano następująco: „okazały witraż pamiątkowy dla roku 1683, z przedstawieniem głównych bohaterów wyzwolenia Wiednia spod oblężenia osmańskiego: przed frontem król Sobieski, margrabia badeński, elektor saski, Starhemberg, kardynał Kollonits, burmistrz Liebenberg itd.” (Glasmalerei 1894, s. 64).

Jest oczywiste, że chodzi o witraż oparty na szkicu Michaela Stolza, choć tekst nie wspomina go wprost, zważywszy jednak, że w tym tomie wielokrotnie wymieniany jest jako autor projektów dla kościołów amerykańskich (s. 136) i że zmarł właśnie w 1890 r. W książce prace wykonane dla firmy tyrolskiej określone zostały jako jego ostatnie kompozycje (s. 98).

O witrażu dla kościoła św. Stanisława świadczy także rachunek odnaleziony w archiwach parafii przez Davida Krakowskiego (odpowiedzialnego za liturgię świętą w kościele św. Stanisława), wystawiony 30 września 1891 r. przez firmę artykułów sakralnych Freidrich Pustet & Co (założoną w 1826 r. w Niemczech, z filiami w Europie i w Stanach Zjednoczonych), gdzie wyszczególniono sumę należną od parafii św. Stanisława za „duży frontowy witraż Sobieski” (large front) dostarczony 28 listopada 1890 r. wraz z innymi witrażami.

Kościół został poważnie zniszczony przez tornado 21 kwietnia 1909 r., witraż z wjazdem Sobieskiego do Wiednia również uległ zniszczeniu; do dziś nie odnaleziono żadnych jego przedstawień. Witraż, wysoki na ponad 10 metrów, został następnie zastąpiony nowym, przedstawiającym św. Stanisława wskrzeszającego rycerza Piotra zwanego Piotrowinem (aby ten na sądzie królewskim poświadczył prawdę o sprzedaży swojej wsi biskupowi).

Szkic ten, który z najwyższym prawdopodobieństwem został sporządzony przez Michaela Stolza dla baptysterium kościoła w Cleveland, stanowi dziś jedyne świadectwo pierwotnego witraża poświęconego wyzwoleniu Wiednia 12 września 1683 r., kiedy to międzynarodowe wojska dowodzone przez Jana III Sobieskiego powstrzymały napór armii osmańskiej, w sposób decydujący kształtując przyszłe losy nowożytnej Europy.

^[1] Giovan Piero da Velcheren, Dell’Assedio di Vienna, con le Vittorie dè Christiani…, Vienna 1683–Napoli 1684, s. 213–214.
^[2] Leandro Anguissola, Ragguaglio historico di quanto è accaduto nell'assedio di Vienna, intrapreso dall'armi Ottomane, adì 14 Luglio 1683, Modena 1684
^[3] Gio. Battista Magnavini, Ragguaglio historico della guerra tra l'armi cesaree, e ottomane dal principio della ribellione degl'vngari sino l'anno corrente 1683, e principalmente della'assedio di Vienna, e sua liberazione, Venezia 1683

Francesca Ceci (Musei Capitolini, Rzym), Armin Torggler (Direzione Museo provinciale delle miniere, Bressanone)