Źródła prawa II: prawo miejskie, wiejskie, kanoniczne, prawa mniejszości etnicznych

Wywodzące się ze Zwierciadła saskiego (powstałego ok. 1235 r. spisu prawa saskiego) i Weichbildu (prawo miejskie magdeburskie) prawo obowiązujące w miastach wydrukowano w Polsce po raz pierwszy w 1506 r. w języku łacińskim. Druga edycja, której autorem był pisarz krakowski Mikołaj Jaskier (1535) zyskała aprobatę królewską jako tekst obowiązujący sądy w miastach i na wsiach (przekład polski Pawła Szczerbica ukazał się w 1581 r.). Szczególne znaczenie dla sądownictwa miejskiego miały prace wybitnego prawnika Bartłomieja Groickiego. Wydane przez niego w 1558 r. Artykuły prawa magdeburskiego stały się powszechnie używaną w sądach pomocą. Jak pisał Groicki, prawo magdeburskie „nie miałoby już być zwane miejskie majdeburskie, ale Ius Municipale Polonicum, to jest miejskie polskie prawo, gdyż je sobie już mieszczanie w Królestwie Polskim za swoje prawo mają”.

Źródłem prawa wiejskiego były wydawane przez właścicieli dóbr ordynacje i ustawy wiejskie, których postanowienia regulowały porządek we wsi, czasem uzupełniając obyczaj prawny wywodzący się ze Zwierciadła saskiego, używanego nie tylko przez kolonistów, lecz przyjętego także we wsiach zamieszkanych przez ludność rdzennie polską. Wgląd w praktykę prawną sądów wiejskich dają zachowane przede wszystkim w Małopolsce, księgi sądowe wiejskie.

Pierwsze próby systematyki obowiązującego w Kościele Katolickim prawa kanonicznego podejmowano już we wczesnym średniowieczu. Największy autorytet zyskała włoska kodyfikacja z XII w. (tzw. dekret Gracjana). Uzupełniana w następnych stuleciach, została ujednolicona przez komisję powołaną przez Sobór Trydencki (1545-1563), zatwierdzona przez papieża i ogłoszona w 1580 r. pod nazwą Corpus Iuris Canonici (Korpus Prawa Kanonicznego). Jego uzupełnienie lokalne stanowiły ustawy synodów Kościoła polskiego, episkopatu i kapituł, zebrane wpierw w 1420 r. przez arcybiskupa Mikołaja Trąbę, potem uzupełnione przez Jan Łaskiego (1523) i Stanisława Karnkowskiego (1578).

Podstawę prawnej odrębności Żydów dał przywilej księcia wielkopolskiego Bolesława Pobożnego z 1264 r. biorący ich pod opiekę księcia i gwarantujący własne sądownictwo oraz wyodrębniony sąd w przypadku spraw spornych z chrześcijanami. Przywilej ten został rozciągnięty na ogół Żydów polskich w czasach Kazimierza Wielkiego i jego następców.

Pierwszą instancją sądową był sąd starszych kahału, od którego przysługiwała apelacja do sądu wojewody lub sądu królewskiego. W przypadku spraw spornych pomiędzy Żydami a chrześcijanami kompetentny był sąd wojewody, gdzie wyrokował specjalny sędzia powołany do rozstrzygania tych spraw. Własne sądownictwo i prawo posiadali Ormianie, rządzący się zatwierdzonym w 1519 r. przez Zygmunta Starego statutem. Przywileje gwarantowały odrębność prawną Tatarom (sądzili ich duchowni, zwani mołłami), Karaimom i Cyganom (władzę sądową w sprawach między nimi miał mianowany przez króla starszy, zwykle polski szlachcic).