Kaznodzieje pierwszej połowy XVIII wieku wobec magii i czarów. Wokół kulturowych uwarunkowań przepowiadania staropolskiego

Dydaktyczna, a więc i normatywna rola przepowiadania kaznodziejskiego jest jego uniwersalną i główną funkcją bez względu na epokę. Tego rodzaju perspektywa zmuszała pokolenia homiletów do szukania rozwiązań umożliwiających skuteczną komunikację z odbiorcą i konstruowanie w zgodzie z takim założeniem zasad tworzenia prozy kaznodziejskiej. Musiała być ona zgodna z obowiązującą w Kościele teologią i pozostawać w związku z realiami, w jakich żyli odbiorcy komunikatu kaznodziejskiego^[1]. Efektem tego rodzaju uwarunkowań była topika łącząca przepowiadanie wszystkich epok, a jej ewolucję i modyfikacje można śledzić ze względu krąg społeczno-kulturowy, w jakim funkcjonowała. Powstaje pytanie, jaką rolę mogły w tej topice pełnić odwołania do magii i czarów, zwłaszcza w kaznodziejstwie staropolskim. 

Należy podkreślić, że miejsce magii i czarów w kaznodziejstwie nie może być rozpatrywane w oderwaniu od pragmatyki tego gatunku. I w tym kontekście warto zaznaczyć, że nie były to, wbrew temu co się często pisze, szczególnie istotne dla kaznodziejów tematy. Pomyłka bierze się m.in. z mylenia rozważań teologicznych, duszpasterskich^[2] czy z zakresu prawa kanoniczego, gdzie o czarach i magii pisano więcej z przepowiadaniem słowa. Funkcję tej tematyki w kazaniach należy chyba postrzegać raczej marginalnie, jako wątki auksyliarne wobec pewnych ujęć topicznych. Trzeba dodać, że bez wątpienia były okresy historyczne, kiedy czarom i magii poświęcano więcej uwagi, a duchowni koncentrowali swoje wysiłki na ukazaniu zgubnego wpływu uprawiania praktyk magicznych czy czarnoksięstwa.

Przykładem staropolskiego oratora, który podejmował temat magii i czarów może być siedemnastowieczny dominikanin Fabian Birkowski (1566–1636)^[3] postrzegany często, jako następca Piotra Skargi, kaznodzieja nadworny Władysława IV Wazy. Ten wybitny kaznodzieja wczesnego baroku w swoich Kazaniach na niedzielę i święta doroczne zamieścił dwa przepowiadania: Na niedzielę I w post wielki. Na tęż niedzielę kazanie wtóre iż czarnoksięstwo grzech jest wielki oraz Na III Niedzielę postu wielkiego. Kazanie pierwsze. 1. Iż wymówki czarnoksiężników płonne, 2. Jako i których lekarstw używać przeciwko czarom^[4]. Warto jednak od razu podkreślić, że mimo iż oba teksty zostały umiejscowione w rytmie roku liturgicznego, jak każdą homilię otwiera je perykopa biblijna oraz cechuje struktura typowa dla kazania, to w rzeczywistości należy je rozpatrywać jak traktaty teologiczne. Birkowski w obu swoich tekstach, stosując charakterystyczną dla epoki metodę erudycyjną, odwoływał się do toczącej się w Europie Zachodniej polemiki na temat czarów, magii, nauk tajemnych, astrologii, alchemii, czy oneirokrytyki. Perspektywa Birkowskiego była oczywiście charakterystyczna dla nauczania Kościoła katolickiego i krytyczna wobec wymienionych praktyk. Prezentując stanowisko z pozycji autorytetu instytucji Kościoła, Birkowski piętnował błędy i niebezpieczeństwa związane z uprawianiem praktyk magicznych. Co ciekawe, przygotowując swój tekst dominikanin najprawdopodobniej sięgnął do wydawanych w XVI i na początku XVII w. dzieł poświęconych magii, alchemii czy czarnoksięstwu. Odwoływał się m.in. do tłumaczenia Stanisława Ząbkowica Młota na czarownice wydanego w 1614 r.^[5], traktatu antyastrologicznego Co trzymać o wróżbie gwiazdorskiej zamieszczonego w Zwierciadle rocznym pióra Szczęsnego Żebrowskiego z 1603 r.^[6], czy wreszcie pochodzących z końca XVI stulecia dzieł Stanisława Poklateckiego poświęconych magii, alchemii i snom^[7]. Powoływał się również na autorytety wywodzące się z kręgu myślicieli katolickich m.in. Hiszpanów Alfonsa de Castro (14595–1558), demonologa Martian del Rio (1551–1608) czy żyjących w XV w. niemieckich dominikanów Jakoba Sprengera (1436–1495) i Heinricha Krammera (ok.1430–1505). Czarnoksięstwo było przez Birkowskiego utożsamiane z jednej strony z przyrodoznawstwem, choć w wersji związanej przede wszystkim z astrologią, z drugiej strony z zabobonem i gusłami wpisanymi w tradycję ludową. Co ciekawe, wykazując związki czarnoksięstwa z diabłem, pisał o własnych doświadczeniach związanych z praktyką wypędzania duchów^[8].

Kazania Birkowskiego są pasjonującym przykładem piśmiennictwa nie tyle kaznodziejskiego co raczej teologicznego z silnym zacięciem polemicznym. Ich lektura wskazuje jednak na potencjalne wielkie możliwości tkwiące w tego rodzaju rozważaniach w realiach kultury społeczeństwa staropolskiego. Zaskakuje fakt, że nie było kontynuacji ujęć zaproponowanych przez Birkowskiego w późniejszym kaznodziejstwie.

W pierwszej połowie XVIII w. kaznodziejstwo staropolskie przeżywało dynamiczny rozwój, który stopniowo za sprawą rosnącej kompetencji retorycznej i poziomu wykształcenia duchowieństwa przechodził z ilości w jakość. Wydaje się, że często i mechanicznie krytykowany przez badaczy niski poziom prozy kaznodziejskiej powinien zostać zreinterpretowany, jako ważny przejaw kultury Rzeczypospolitej epoki saskiej, widziany w kategoriach antropologicznych. Kaznodziejstwo w XVIII w. zmieniło charakter co wynikało przede wszystkim z rosnącej skali jego oddziaływania. Liczba kaznodziejów i drukowanych przez nich dzieł była wielokrotnie większa niż np.: w XVI stuleciu. Formy przekazu kaznodziejskiego zmieniły się z uwagi na zapotrzebowanie społeczne, rosła rola ujęć panegirycznych, czego wyrazem była popularność oracji pogrzebowych czy kazań okazjonalnych głoszonych i publikowanych przy okazji wielkich wydarzeń publicznych świeckich i kościelnych^[9]. Praktycznie zanikły kazania katechizmowe, w odwrocie były homilie, z uwagi na dominację Kościoła katolickiego nie uprawiano kaznodziejstwa polemicznego czerpiącego z teologii kontrowersyjno-polemicznej^[10]. Kultura sarmacka silnie zrytualizowana, manifestująca się za pośrednictwem komunikacji wizualnej, którą z rozmachem rozwijano, nie potrzebowała subtelnych analiz intelektualnych, ale spektakularnych przeżyć związanych z emocjami, wzruszeniem, podziwem. W dobie europejskiego wczesnego oświecenia w Rzeczypospolitej wciąż królowała wrażliwość i estetyka barokowa, tym obfitsza, że ubarwiona sarmackim wschodnim kolorytem, z czym można chyba też wiązać słabość ówczesnych Polaków do barokowej obfitości i formalizmu.

Opisana sytuacja miała związek z obecnością refleksji na temat czarów i magii w kaznodziejstwie. Analiza przepowiadania najważniejszych kaznodziejów epoki saskiej, a nawet wczesnej epoki stanisławowskiej, wskazuje, że nie było kontynuacji ujęć jakie proponował w XVII w. Birkowski. Zagadnienia związane z magią nie stały się przedmiotem cyklów przepowiadania, nie sięgali po ten temat znani kaznodzieje epoki. Problematyka czarów i magii obecna była w dyskursie kaznodziejskim marginalnie, jej rola ograniczona została do egzemplów, a nawet figur retorycznych.

Tego rodzaju ujęcia można odnaleźć w kazaniach przedstawicieli wszystkich zgromadzeń zakonnych oraz u księży diecezjalnych. Pijar Samuel Wysocki^[11] (1706–1771) zasłynął opublikowanym w 1740 r. swoistym podręcznikiem wymowy Orator Polonus^[12]. W tym obszernym dziele zebrane zostały traktowane jako wzory publicznie wygłaszane oracje polityczne. W latach 1762–1768 opublikował ważniejszy dla kaznodziei podręcznik Nauki, homilie i materie kazań na wszystkie w całym roku dni święta ku większej Boga chwale…^[13]. W żadnym z jego opracowań nie można jednak odnaleźć ujęć porównywalnych z Birkowskim. Co symptomatyczne największą częścią dorobku Wysockiego były kazania pogrzebowe, a o renomie pijara świadczył fakt ich wygłaszania na uroczystościach pogrzebowych przedstawicieli najważniejszych rodów magnackich Rzeczypospolitej.

Innym przykładem może być dorobek reformaty Antoniego Węgrzynowicza (1658–1721)^[14]. Ten wybitny i płodny kaznodzieja specjalizujący się w przepowiadaniu mariologicznym, obok zbiorów kazań był autorem traktatów teologicznych poświęconych kultowi maryjnemu, które spisał po łacinie w przekonaniu o możliwości upowszechnienia swoich rozważań w Europie. W dorobku Węgrzynowicza, podobnie jak u Wysockiego, nie było kazań poświęconych zagadnieniom związanym z czarami i magią^[15].

W prezentowanym kontekście warto zwrócić uwagę na działalność kaznodziejską jezuitów. Za jednego z najpoczytniejszych w epoce saskiej reprezentanta Towarzystwa Jezusowego uważany jest Kacper Balsam (1715–1760), lwowski kaznodzieja pochodzenia ormiańskiego^[16]. Balsam był autorem kazań, w których odnosił się nie tylko do problematyki religijnej, znany był także z przepowiadania dotyczącego kwestii społecznych. W jego dorobku dominują kazania niedzielne i świąteczne zebrane w sześciu obszernych tomach, częściowo wydanych już po jego śmierci. We wszystkich jego kazaniach wyraźne odwołanie do czarów i magii zostało użyte tylko jeden raz w kazaniu Na uroczystość oczyszczenia NMP zamieszczonym w zbiorze Kazania na święta całego roku…. Biblijny przykład z magami egipskimi, którzy mieli zostać zawstydzeni przez Mojżesza jezuita wykorzystał, jako figurę wplecioną w starannie budowaną amplifikację^[17].

Przywołane przykłady obrazują tendencję dominującą w kaznodziejstwie staropolskim pierwszej połowy XVIII w. w odniesieniu do problematyki magii i czarów, ale nie oznacza to, że niemożliwe są odkrycia innego rodzaju ujęć. Badania kazań zachowanych w rękopisie przynoszą bowiem wiele ciekawych nowych ustaleń i zdają się sugerować istnienie również pewnej liczby przepowiadań bezpośrednio dotyczących problematyki czarów. Przyszłe badania w połączeniu z dokładną analizą kazań drukowanych mogą więc zmienić jeszcze przedstawiony obraz. Wydaje się więc, że problem stosunku do czarów i magii w kaznodziejstwie staropolskim można traktować jako otwarte pole badawcze, choć obecny stan refleksji na ten temat zdaje się potwierdzać przedstawioną tezę o marginalnym znaczeniu tego tematu w ówczesnym przepowiadaniu.

Artykuł pochodzi z książki Oświecenie nieoświecone. Człowiek, natura i magia, red. Danuta Kowalewska, Agata Roćko, Filip Wolański, Warszawa 2018, seria Silva Rerum.

^[1] U. Borkowska, Badanie pojęć i postaw religijno-moralnych w oparciu o źródła historyczne. Propozycja kwestionariusza, „Roczniki Humanistyczne” 1974, nr 22, z. 2, s. 5–10; M. Brzozowski, Teoria kaznodziejstwa, w: Dzieje teologii katolickiej w Polsce, red. M. Rechowicz, t. 2, cz. 1, Lublin 1975; S. Bylina, Wiara i pobożność zbiorowa, w: Kultura Polski średniowiecznej XIV–XV w., red. B. Geremek, Warszawa 1997; J. A. Drob, Model człowieka wieku XVII w kazaniach Bernarda Gutowskiego, „Roczniki Humanistyczne”, 1981, nr  22, z. 2, s. 75–140; K. Dmitruk, Problemy publiczności literackiej w dawnej Polsce, w: Publiczność literacka i teatralna w dawnej Polsce, red. H. Dziechcińska, Warszawa–Łódź 1985, s. 7–38; B. Geremek, Egzemplum i przekaz kulturowy, w: Kultura elitarna a kultura masowa w Polsce późnego średniowiecza, red. B. Geremek, Wrocław 1978, s. 53–76; P. Grochowski, Nastroje społeczno-religijne pierwszej połowy XVII wieku w świetle pieśni nowiniarskich, „Napis”, seria 12, 2006, s. 22–27; Z. Hadrych, Kazania jako źródło wiedzy o świętych i epoce, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 1997, nr 67, s. 383–413; idem, Kazania jako źródło informacji o świętych i epoce, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 1998, nr 70,  s. 101–135; Zob też K. Panuś, Zarys historii kaznodziejstwa w Kościele katolickim, cz. 2: Kaznodziejstwo w Polsce od średniowiecza do baroku, Kraków 2001.

^[2] A. Derdziuk, Szkoła franciszkańska w polskiej teologii moralnej w XVIII w., „Studia Franciszkańskie” 1996, nr 7, s. 225–268; M. Jabłoński, Teoria duszpasterska (wiek XVI–XVIII), w: Dzieje teologii katolickiej w Polsce, red. M. Rechowicz, t. 2, cz. 1, Lublin 1975, s. 349–357.

^[3] E. Ozorowski, hasło „Birkowski Fabian Adam”, w: Słownik Polskich Teologów Katolickich (SPTK), red. H.E. Wyczawski, t. 1, Warszawa 1981, s. 163–165; zob. też A. Jougan, Znaczenie Birkowskiego w homiletyce, Lwów 1901; A. Jankowska, M. Pastuchowa, Barokowa rzeczywistość językiem opowiedziana. (Środki perswazyjne w kazaniach Fabiana Birkowskiego), w: Kreowanie świata w tekstach, red. A.M. Lewicki, R. Tokarski, Lublin 1995, s. 255–266.

^[4] F. Birkowski, Kazania na niedziele i święta doroczne… Na święta przedniejsze po dwojgu kazań…, Kraków 1620. Oba kazania czy raczej rozważania teologiczno-duszpasterskie wydane zostały w opublikowanej w 2012 r. edycji opracowanej przez Jerzego Kroczaka zob. F. Birkowski, Kazania o Naukach tajemnych, oprac. J. Kroczak, Wrocław 2012, s. 39–65.

^[5] Zob. H. Krӓmer, J. Sprenger, Młot na czarownice. Postępek zwierzchowny w czarach, a także sposób uchronienia się ich, i lekarstwo na nie w dwóch częściach zamykający. Księga wiadomości ludzkiej nie tylko godna i potrzebna ale i z nauką Kościoła powszechnego zgadzająca się. Z pism Jakuba Sprengera i Henryka Instytora zakonu Dominikanów i Teologów w Niemieckiej Ziemi Inkwizytorów po większej części wybrana i na polski przełożona przez Stanisława Ząbkowica Sekretarza Xięcia JM Ostroskiego, kasztelana krakowskiego, Kraków 1614.

^[6] Sz. Żebrowski, Zwierciadło Roczne. Na trzy części rozdzielone. Pierwsza ma czas kościelny i politycki opisany. Wtóra, respons na skript Latosów. Trzecia, co trzymać o wróżbie gwiazdarskiej, Kraków 1603.

^[7] S. Poklatecki, Pogrom czarnoksięskie błędy, latawców zdrady i alchemickie fałsze jako rozprasza… na ochronę zbawienia ludzkiego wydany. Trzecie Księgi Mojżeszowe położenia 19. Nie chodźcie do czarnoksiężników, ani się o czym pytajcie od wieszczków, abyście się przez nie nie splugawili. Ja Pan Bóg Wasz, Kraków 1595.

^[8] Wstęp w: F. Birkowski, Kazania o Naukach tajemnych, s. 20.

^[9] J. Niedźwiedź, Nieśmiertelny teatr sławy. Teorie i praktyka twórczości panegirycznej na Litwie w XVII–XVIII w., Kraków 2003; idem, Sylwa retoryczna reprezentacja kultury literackiej XVII i XVIII w., w: Staropolskie kompendia wiedzy, red I.M. Dacka-Górzyńska, J. Partyka, Warszawa 2009, s. 85–97; J.A. Chrościcki, Wiadomości o mecenacie artystycznym magnaterii polskiej na podstawie panegiryków pogrzebowych od XVI do końca XVIII w., „Roczniki Historii Sztuki”,1973, nr 9, s. 147–175; M. Sulejewicz, Panegiryk a komunikacja społeczna w XVIII w. (na przykładzie Janiny… Jakuba Kazimierza Rubinkowskiego), w: Komunikacja i komunikowanie w dawnej Polsce, red. K. Stępniak, M. Rajewski, Lublin 2008, s. 207–214.

^[10] K. Panuś, Zarys kaznodziejstwa…, s. 362–369.

^[11] J. Wysocki, Wysocki Sebastian Samuel, w: PSTK, t. 4, Warszawa 1983, s. 482–484.

^[12] S. Wysocki, Orator Polonus aliquot instructionibus de comitiis, legationibus, militia, politica, deinde occasionibus ibidem dicendi, modus, materii, exemplis et suplementis informatus … Juventuti Scholas Pias frequentanti in exemplar propositus per…, Warszawa 1740.

^[13] S. Wysocki, Nauki, homilie i materie kazań na wszystkie w całym roku dni święta ku większej Boga chwale… dla pożytku dusz ludzkich pasterzów i ich kaznodziejów przysługi napisane… , t. 1–3, Warszawa 1762–1768.

^[14] G. A. Wiśniowski, Węgrzynowicz Antoni Andrzej, w: PSTK, t. 4, Warszawa 1983, s. 412–414.

^[15] Zob. A. Węgrzynowicz, Kazań niedzielnych księga pierwsza to jest siedem trąb z Objawienia Jana świętego przeciwko siedmiu głównym grzechom napisane, Kraków 1708; idem, Kazań niedzielnych księga wtóra albo siedem kolumn domu pobożności, to jest o siedmiu cnotach chrześcijańskich, Częstochowa 1713; idem, Kazań niedzielnych księga trzecia o czterech rzeczach ostatecznych, Warszawa 1714.

^[16] L. Grzebień, Balsam Kacper, w: PSTK, t. 4, Warszawa 1981, s. 93–94; S. Bednarski, Balsam Kacper, w: PSB, t. 1, s. 242–243; J. Bazydło, Encyklopedia katolicka, t. 1, kol. 1288. O popularności i uznaniu, jakim cieszył się Balsam, może świadczyć fakt, że znaczna część jego kazań została opublikowana w zbiorach wydanych po jego śmierci.

^[17] K. Balsam, Kazania na święta całego roku, t. 1–2, Poznań 1762–1764, s. 101.

Bibliografia

Źródła:

Balsam K., Kazania na święta całego roku, t. 1–2, Poznań 1762–1764.

Birkowski F., Kazania na niedziele i święta doroczne… Na święta przedniejsze po dwojgu kazań…, Kraków 1620.

Birkowski F., Kazania o Naukach tajemnych, oprac. J. Kroczak, Wrocław 2012.

Krӓmer H., Sprenger J., Młot na czarownice. Postępek zwierzchowny w czarach, a także sposób uchronienia się ich, i lekarstwo na nie w dwóch częściach zamykający. Księga wiadomości ludzkiej nie tylko godna i potrzebna ale i z nauką Kościoła powszechnego zgadzająca się. Z pism Jakuba Sprengera i Henryka Instytora zakonu Dominikanów i Teologów w Niemieckiej Ziemi Inkwizytorów po większej części wybrana i na polski przełożona przez Stanisława Ząbkowica Sekretarza Xięcia JM Ostroskiego, kasztelana krakowskiego, Kraków 1614.

Poklatecki S., Pogrom czarnoksięskie błędy, latawców zdrady i alchemickie fałsze jako rozprasza… na ochronę zbawienia ludzkiego wydany. Trzecie Księgi Mojżeszowe położenia 19. Nie chodźcie do czarnoksiężników, ani się o czym pytajcie od wieszczków, abyście się przez nie nie splugawili. Ja Pan Bóg Wasz, Kraków 1595.

Węgrzynowicz A., Kazań niedzielnych księga pierwsza to jest siedem trąb z Objawienia Jana świętego przeciwko siedmiu głównym grzechom napisane, Kraków 1708.

Węgrzynowicz A., Kazań niedzielnych księga wtóra albo siedem kolumn domu pobożności, to jest o siedmiu cnotach chrześcijańskich, Częstochowa 1713.

Węgrzynowicz A., Kazań niedzielnych księga trzecia o czterech rzeczach ostatecznych, Warszawa 1714.

Wysocki S., Orator Polonus aliquot instructionibus de comitiis, legationibus, militia, politica, deinde occasionibus ibidem dicendi, modus, materii, exemplis et suplementis informatus … Juventuti Scholas Pias frequentanti in exemplar propositus per…, Warszawa 1740.

Wysocki S., Nauki, homilie i materie kazań na wszystkie w całym roku dni święta ku większej Boga chwale… dla pożytku dusz ludzkich pasterzów i ich kaznodziejów przysługi napisane…, t. 1–3, Warszawa 1762–1768.

Żebrowski Sz., Zwierciadło Roczne. Na trzy części rozdzielone. Pierwsza ma czas kościelny i politycki opisany. Wtóra, respons na skript Latosów. Trzecia, co trzymać o wróżbie gwiazdarskiej, Kraków 1603.

Opracowania:

Bazydło J., Encyklopedia katolicka, t. 1, kol. 1288.

Bednarski S., Balsam Kacper, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 1, Warszawa–Kraków 1935, s. 242–243.

Borkowska U., Badanie pojęć i postaw religijno-moralnych w oparciu o źródła historyczne. Propozycja kwestionariusza, „Roczniki Humanistyczne”, 22 (1974), z. 2, s. 5–10.

Brzozowski M., Teoria kaznodziejstwa, w: Dzieje teologii katolickiej w Polsce, red. M. Rechowicz, t. 2, cz. 1, Lublin 1975, s. 361–428.

Bylina S., Wiara i pobożność zbiorowa, w: Kultura Polski średniowiecznej XIV–XV w., red. B. Geremek, Warszawa 1997.

Chrościcki J. A., Wiadomości o mecenacie artystycznym magnaterii polskiej na podstawie panegiryków pogrzebowych od XVI do końca XVIII w., „Roczniki Historii Sztuki”, 9 (1973), s. 147–175.

Derdziuk A., Szkoła franciszkańska w polskiej teologii moralnej w XVIII w., „Studia franciszkańskie”, 7 (1996), s. 225–268.

Drob J. A., Model człowieka wieku XVII w kazaniach Bernarda Gutowskiego, „Roczniki Humanistyczne”, 29 (1981), z. 2, s. 75–140.

Dmitruk K., Problemy publiczności literackiej w dawnej Polsce, w: Publiczność literacka i teatralna w dawnej Polsce, red. H. Dziechcińska, Warszawa-Łódź 1985, s. 7–38.

Geremek B., Egzemplum i przekaz kulturowy, w: Kultura elitarna a kultura masowa w Polsce późnego średniowiecza, red. B. Geremek, Wrocław 1978, s. 53–76.

Grochowski P., Nastroje społeczno-religijne pierwszej połowy XVII wieku w świetle pieśni nowiniarskich, „Napis”, seria 12, 2006, s. 22–27.

Grzebień L., Balsam Kacper, w: K. Balsam, Kazania na święta całego roku, t. 1–2, Poznań 1762–1764, t. 4, Warszawa 1981, s. 93–94.

Hadrych Z., Kazania jako źródło wiedzy o świętych i epoce, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 67 (1997), s. 383–413.

Hadrych Z., Kazania jako źródło informacji o świętych i epoce, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 70 (1998), s. 101–135. 

Jabłoński M., Teoria duszpasterska (wiek XVI–XVIII), w: Dzieje teologii katolickiej w Polsce, red. M. Rechowicz, t. 2, cz. 1, Lublin 1975, s. 349–357.

Jankowska A., Pastuchowa M., Barokowa rzeczywistość językiem opowiedziana. (Środki perswazyjne w kazaniach Fabiana Birkowskiego), w: Kreowanie świata w tekstach, red. A.M. Lewicki, R. Tokarski, Lublin 1995, s. 255–266.

Jougan A., Znaczenie Birkowskiego w homiletyce, Lwów 1901.

Niedźwiedź J., Nieśmiertelny teatr sławy. Teorie i praktyka twórczości panegirycznej na Litwie w XVII–XVIII w., Kraków 2003.

Niedźwiedź J.,  Sylwa retoryczna reprezentacja kultury literackiej XVII i XVIII w., [w:] Staropolskie kompendia wiedzy, red I.M. Dacka-Górzyńska, J. Partyka, Warszawa 2009, s. 85–97.

Ozorowski E., Birkowski Fabian Adam, w: Słownik Polskich Teologów Katolickich, red. H.E. Wyczawski, t. 1, Warszawa 1981, s. 163–165;

Panuś K., Zarys historii kaznodziejstwa w Kościele katolickim, cz. 2: Kaznodziejstwo w Polsce od średniowiecza do baroku, Kraków 2001.

Sulejewicz M., Panegiryk a komunikacja społeczna w XVIII w. (na przykładzie Janiny… Jakuba Kazimierza Rubinkowskiego), w: Komunikacja i komunikowanie w dawnej Polsce, red. K. Stępniak, M. Rajewski, Lublin 2008, s. 207–214.

Wiśniowski G. A., Węgrzynowicz Antoni Andrzej, w: Słownik Polskich Teologów Katolickich, t. 4, Warszawa 1983, s. 412–414.

Wysocki J., Wysocki Sebastian Samuel, w: Słownik Polskich Teologów Katolickich, t. 4, Warszawa 1983, s. 482–484.