Kozacy pod sztandarem Sobieskiego

Ważnym elementem międzynarodowej rozgrywki w kontekście planowanej przez Sobieskiego rozprawy militarnej z Imperium Osmańskim musieli stać się Kozacy. Bitni żołnierze, uczestnicy wypraw docierających w pierwszej połowie XVII w. aż pod mury Istambułu, zamieszkiwali ziemie leżące w centrum przyszłych zmagań. Ukraina, czyli w najpowszechniejszym ówcześnie rozumieniu trzy „ukrainne” województwa Rzeczypospolitej (rozciągające się po obu stronach Dniepru kijowskie z autonomiczną kozacką Siczą Zaporoską, lewobrzeżne czernihowskie i prawobrzeżne graniczące od zachodu z Podolem bracławskie) była obiektem zaciekłej rywalizacji pomiędzy Moskwą a Rzeczpospolitą. Spór ten nasilił się po powstaniu kozackich poddanych polskiego króla pod wodzą Bohdana Chmielnickiego w 1648 r. oraz przyjęciu Kozaków pod protekcję cara i wybuchu wojny rosyjsko-polskiej w 1654 r. Kozaczyzna, która apogeum politycznych możliwości osiągnęła w połowie stulecia, po przyjęciu carskiej protekcji i śmierci Bohdana Chmiel­nickiego traciła stopniowo na znaczeniu, rozszarpywana interesami obu dzielących pomiędzy siebie Ukrainę państw, a także odgrywającego ważną rolę w regionie Chanatu Krymskiego.

W latach siedemdziesiątych XVII w. do walki o Ukrainę i zwierzchność nad Kozakami bezpośrednio włączyła się przeżywająca renesans polityczny Porta. Kozacy podzielili się na zwolenników współpracy z trzema ościennymi potęgami. Gdy Sobieski ruszał pod Wiedeń pozycja Polski była najsłabsza. Dotykana od połowy XVII w. klęskami Rzeczpospoli­ta straciła w rozejmie w Andruszowie w 1667 r. na rzecz Rosji de facto Kijów i Lewobrzeże oraz Zaporoże, nad którym protektorat kilka lat później objęła Turcja. Traktatem w Buczaczu z 1672 r., potwierdzonym przez króla Jana III Sobieskiego w Żórawnie w 1676 r., od Korony odpadła również większość Prawobrzeża i Podole. Rzeczpospolita została faktycznie wypchnięta z Ukrainy, a opcja polska wśród Kozaków pozbawiona podstawy terytorialnej. Rosja, dzierżąca Kijów i część Lewobrzeża, zachowała silną pozycję na Ukrainie. Głównym rozgrywającym w kwestii kozackiej stała się Turcja.