Karaimi z Kukizowa

Niewielkie miasteczko na północ od Lwowa należało w przeszłości do Kukizowskich, Herburtów, Krzeczowskich, Żółkiewskich, Daniłowiczów, Sobieskich, Radziwiłłów i Jabłonowskich, a w XIX w. do Strzeleckich. Wzmiankowany w 1438 r. Kukizów stał się miastem w 1538, a prawo magdeburskie otrzymał w 1699. Teofila Daniłowiczówna wniosła Kukizów jako posag w dom swego męża Jakuba Sobieskiego. W czasach Jana III wieś przemianowano (przejściowo) na Krasny Ostrów, a nadworny architekt Piotr Beber zbudował tu drewniany, piętrowy pałac, będący jedną z ulubionych rezydencji króla. Nie została dokończony (prace przerwano ok. 1694 r.), ale zdołano otoczyć go ogrodami. Korzystali z niej królewicz Jakub i Maria Karolina de Bouillon zwana Charlottą. Od niej Kukizów przeszedł w ręce Kazimierza Radziwiłła „Rybeńki”, a ten oddał majątek – w zastaw za długi – Jabłonowskim. Z tych Jan Kajetan, umierając w 1764 r., zapisał Kukizów w dożywocie żonie swej Annie z Sapiehów, znanej ze swej działalności gospodarczej i społecznej. W 1768 r. odbyły się w Kukizowie u Anny z Sapiehów Jabłonowskiej tajne narady poprzedzające zawiązanie konfederacji barskiej.

Dwór popadł w ruinę po jej śmierci Anny Jabłonowskiej i pod koniec XVIII w. został rozebrany. Strzeleccy wymurowali nowy, ale spłonął u schyłku XIX w. Po 1919 r. Dzielińscy odbudowali go według własnych planów, ale i on już nie istnieje. Parafia katolicka powstała przed 1600 r.; ponownie została uposażona przez królewicza Jakuba Sobieskiego w 1737 r., a kościół po zniszczeniach wojennych odbudowany (p.w. św. Jakuba Apostoła). Czczono w nim obraz Matki Boskiej Nieustającej Pomocy (po wojnie umieszczony w Dulczy Wielkiej w diecezji tarnowskiej). Jakub ufundował także w 1708 r. drewnianą cerkiew grekokatolicką.

Do ok. 1830 r. mieszkali w Kukizowie Karaimi, sprowadzeni tam z Troków przez króla Jana III. Sobieski nadał im ziemię, jako wyraz wdzięczności dla swego nadwornego lekarza Abrahama (1636–1687), syna wybitnego filozofa Jozjasza ha-Shofeta ben Jehudy. Ważną postacią w kręgu Sobieskich był także Jezza Nisanowicz (1595–1666), lekarz i matematyk działający na dworze Radziwiłłów w Nieświeżu. Miał leczyć Marię Kazimierę, żonę przyszłego króla Jana III, za co otrzymał dobra ziemskie. Mordechaj Sułtański w swym dziele Zecher Caddikim opisuje początek i upadek gminy w Kukizowie: „Za panowania króla Jana III żył pewien Karaim imieniem Abraham (syn Szemoeła) Łabanowski. Był on bardzo mądry i uczony i znalazł łaskę w oczach króla, który mianował go szofetem i starszym Karaimów na Litwie, by przekazywał to stanowisko swym potomkom z pokolenia na pokolenie. Na paschę w roku 1688 Jan III przybył do Wilna. Szofet Abraham stanął przed obliczem króla. I poprosił go król, by ten z kilkoma Karaimami przesiedlił się do Kukizowa. Abraham postąpił zgodnie z życzeniem króla i wkrótce w Kukizowie osiedliło się kilku Karaimów. Król dał im szerokie przywileje, grunty i domy. I żyli w tym mieście Karaimi spokojnie i bezpiecznie, póki władali polscy królowie”.

Karaimi [hebr. karaim – czytający biblię] to ludność pochodzenia tureckiego, przybyła ze stepów nadkaspijskich, należących w X w. do państwa Chazarów, a następnie do imperium osmańskiego. Ich religia ukształtowała się w VIII w. w Mezopotamii jako odłam judaizmu odrzucający Talmud, a ze Starego Testamentu przejmujący wyłącznie Księgi Mojżeszowe. Pojawili się na terenie księstwa halicko-wołyńskiego (Halicz, Łuck, Lwów) na przełomie XIII i XIV stulecia, a na Litwie w 2. poł. XIV w. za sprawą ks. Witolda, który osadził ich na terenach graniczących z zakonem krzyżackim oraz w Wilnie, Trokach i Poniewieżu. Cieszyli się dużymi swobodami, posiadali własne samorządy oraz gminy wyznaniowe (dżamaty) skupione w okręgi (chachamaty). Na czele okręgu stał chacham [hebr. hākhām – mędrzec], duchowny sprawujący najwyższą władzę wykonawczą, prawodawczą i sądowniczą w parafii. Obierany był dożywotnio przez przedstawicieli gmin wyznaniowych administrowanych przez duszpasterzy – hazzanów.

W Kukizowie karaimi wznieśli drewnianą świątynię – kenesę, prosty budynek na rzucie prostokąta (z przedsionkiem), przykryty dachem. We wnętrzu, oprócz przestrzeni na modły z otwartym chórem, znajdowała się sień z galerią dla kobiet. Głównymi elementy wyposażenia był ołtarz (hechal) z szafkami na rodały i Pismo Święte oraz podwyższenie dla duchownego (bima). Wnętrza karaimskich świątyń z reguły dekorowano motywami roślinnymi i geometrycznymi, na ścianach umieszczano tablice z ustępami z Pisma Świętego osłaniane zasłonami.

Karaimi, także kukizowscy, zajmowali się głównie rolnictwem, a zwłaszcza sadownictwem i ogrodnictwem, w miastach zaś rzemiosłami skórzanymi. Było wśród nich wielu uczonych, piszących zarówno po karaimsku (kipczacku), jak i po hebrajsku. Znajomość języków wschodnich powodowała, że wielu służyło polskiej dyplomacji jako tłumacze albo pośrednicy w wykupie jeńców z rąk tatarskich. Nie brakło wśród nich także żołnierzy (chorągiew karaimska była osobistą ochroną wielkich książąt litewskich). Z Kukizowa pochodzili Mordechaj ben Nissan, autor rozpraw o Karaimach i ich religii, oraz Józef Salomon Łucki, autor prac z dziedziny teologii i prawodawstwa, kalendarzy, modlitw i hymnów religijnych, a także elementarza napisanego po hebrajsku dla dzieci. W 1831 r. gmina karaimska opuściła Kukizów i przeniosła się do Halicza. Cytowany już Mordechaj Sułtański pisał: „Gdy Austria zagarnęła Galicję i Lodomerię, cesarz podarował Kukizów jednemu ze swych wielmożów. Ten zaczął uciskać Karaimów i odbierać im ziemie, i ciemiężył ich tak, że nie mogli wytrzymać na miejscu i uciekali: jedni do Halicza, inni do Łucka. Dziś [od. 1830] został tam tylko jeden Karaim, który opiekuje się kienesą”. Jeszcze w latach 30. XX w. w Kukizowie wyraźne były ślady karaimskiego cmentarza.