Zofiówka

Najpiękniejszym darem Stanisława Szczęsnego Potockiego dla jego trzeciej, ukochanej małżonki – Greczynki Zofii – stał się założony specjalnie dla niej park pod Humaniem, w malowniczym jarze rzeki Kamionki, nazwany Zofiówką. Twórcą projektu topograficznego i architektonicznego całego założenia oraz kierownikiem wszystkich robót był utalentowany oficer artylerii polskiej, kapitan Ludwik Metzell (1764–1848), powiązany zresztą z rodem Potockich węzłami powinowactwa. On to przekształcił zwykły jar rzeczny wraz z okolicznymi terenami w jeden z największych parków świata, rozciągający się na blisko 150 hektarów.

Realizacja Zofiówki w przeciągu dziewięciu lat (1796–1805) miała kosztować podobno 15 milionów złotych polskich (przytaczane są także niższe i wyższe kwoty). Spędzono pod Humań tysiące chłopów pańszczyźnianych z furami i łopatami. Z Krymu, Kaukazu i Turcji sprowadzono rzadkie okazy drzew i najróżniejsze sadzonki niespotykanych na Ukrainie roślin. Metzell w krajach zachodniej Europy zamawiał marmury, posągi i nowoczesne maszyny hydrauliczne. W ciągu czterech lat (do 1800 r.) gotowa była najważniejsza część parku, z dwoma sztucznymi stawami, górnym i dolnym (ten ostatni liczył 81 tysięcy metrów kwadratowych powierzchni), z różnicą poziomów 23 metrów. Specjalna konstrukcja hydrauliczna doprowadzała strumień wody do fontanny na stawie dolnym, wznoszący się na wysokość ok. 20 metrów. Udana architektura przestrzenna, kaskady, sztuczne groty, bujna i malowniczo rozmieszczona roślinność, stanowiły główne atrakcje tego zapierającego dech w piersi parku, opiewanego przez zachwyconych widzów, takich jak: Julian Ursyn Niemcewicz, Stanisław Trembecki, Auguste – Charles de Lagarde de Chambonas, Sylwester Groza, Henrietta Błędowska i inni.

Prezentowana tu sepiowa akwatinta Wilhelma Friedricha Schlötterbecka (1777–1819), sporządzona według rysunku Williama Allena, przedstawia drugą – obok Wielkiego Wodospadu – kaskadę parku, określaną różnie: jako Świątynię Kanopa, Świątynię Egipską, Świątynię Wenery i Grotę Tetydy. Od czoła poprzedzały ją cztery monolitowe, pięciołokciowej wysokości granitowe kolumny, dźwigające również monolitowe, gładkie belkowanie, zwieńczone półkolistą arkadą ze szkła kolorowego. Całość nakrywał mostek z ażurową balustradą i drugą arkadą, przez którą woda z górnego stawu spływała po stopniach w dół, tworząc przed kolumnami ażurową zasłonę (czasem zwaną „fartuszkiem Zosi”). Opisana świątynia pełniła nie tylko dekoracyjną funkcję: poza kolumnadą mieściła także obszerną grotę, wymarzoną do odpoczynku w skwarne dni. Akwatinta Schlötterbecka pochodzi z cyklu sześciu nastrojowych rycin, ilustrujących francuski przekład słynnego dzieła Trembeckiego Sophiovka. Poème polonaise, par... Traduit en vers français par le Comte Lagarde..., wydany w Wiedniu w 1815 r. To luksusowe wydanie in folio, na czerpanym papierze, zawiera również (oprócz sztychowanych widoków parku) rytowane portrety autora i tłumacza oraz wstęp Jana Potockiego, zięcia Stanisława Szczęsnego.