Zwycięskie Muzy w hołdzie kardynałowi Richelieu

Zwycięskie pieśni Muz dla najdostojniejszego kardynała, księcia Richelieu (Epinicia musarum eminentissimo cardinali duci de Richelieu) wydane w Paryżu w 1634 roku był zbiorem panegirycznych utworów poświęconych jednej z najbardziej wpływowych postaci w dziejach siedemnastowiecznej Europy. W starożytności epinikion stanowił gatunek o charakterze pochwalnym, w którym sławiono zwycięzców na helleńskich igrzyskach lub, rzadziej, zwycięzców bitew. W polskiej literaturze posłużył się nim Jan Kochanowski, który opiewał zwycięstwo Stefana Batorego w kampanii inflanckiej w 1582 roku.

Do antycznej tradycji zwycięskich pieśni nawiązywała antologia dedykowana kardynałowi Richelieu. Armand Jean du Plessis cardinal duc de Richelieu (1585-1642) zasłynął z połączenia w swym ręku sterów nawy kościelnej ze sterami nawy państwowej. Pierwszy minister Ludwika XIII dał się poznać jako mąż stanu zabiegający o wzmocnienie władzy królewskiej oraz państwa francuskiego na arenie międzynarodowej. Zasłynął jako doskonały strateg i polityk. Jednym z elementów jego działalności na scenie politycznej oraz duszpasterskiej była twórczość pisarska.

W jednym z kilku wstępów do Epinicia musarum mowa jest o utworach sławiących mądrość kardynała, jego zrealizowane zamysły, pouczenia i budzące podziw czyny, poprzez które kieruje on Francją. Dla królestwa kardynał jest „światłem i podporą”. Teksty znajdujące się w zbiorze nawiązywały w większości do zdobycia nadmorskiej twierdzy La Rochelle w roku 1628, będącej w rękach zbuntowanych hugenotów. Opanowanie po kilkunastu miesiącach bastionu francuskich kalwinów podkopało ich znaczenie w państwie. W wyniku zakończonej w roku następnym wojny hugenoci utracili część przywilejów, jakie dawał im edykt nantejski.

Wśród reprezentowanych gatunków znalazł się poemat, epigram, oda, elegia, hymn, sotericum. Jednym z utworów w zbiorze jest Rupella capta, poemat Jeana Sirmonda. Następnie zamieszczono elegię adresowaną do kard. Richelieu, powracającego z południowej Francji do Paryża, a także epigram O przesławnie i szczęśliwie dokonanych przez niego rozlicznych czynach. Autorem tych wierszy był także Sirmond. Dalej szła oda innego autora, zapewne Caspara van Baarle, wychwalająca Richelieu, dzięki któremu „powróciły przymierza błogiego pokoju”. Wspomniany niderlandzki humanista, znany jako Barlaeus, jest autorem hymnu o Chrystusie, dedykowanego „najczcigodniejszemu bohaterowi, panu kardynałowi Richelieu”. Carolus Rogierius chwalił purpurata, „najroztropniejszego kierownika królewskiej rady”, a inni twórcy epigramami oraz panegirycznymi pieśniami wychwalali zdobycie La Rochelle i głównego architekta zwycięstwa. Autorzy posługiwali się prozopopeją, kreując Ren oraz miasta Montauban i Nancay jako przemawiające w utworach podmioty.

Chwalcy nie szczędzili kardynałowi bogatej tytulatury. Nazwali go „władcą morza”, „świętym bohaterem”, „mistrzem muz”, „wielkim wodzem”, „wodzem szlachetnych”. W zbiorze znalazła się Skarga rzymskiego Apollina na najdostojniejszego kardynała Richelieu, za to że poetów galijskich stawia wyżej niż rzymskich. Oczywiście w tytule kryła się zawoalowana pochwała gustów literackich i patriotyzmu kardynała. W zbiorze roiło się od pochlebstw, mimo że na samym początku antologii odżegnywano się od pochlebców z całą stanowczością. Autorzy operowali topiką mitologiczną, nawiązywali do antycznych gatunków literackich, w tym do rzymskiej elegii miłosnej, prześcigali się w pomysłowości w sławieniu purpurata. Kilka utworów było anagramami. Kardynał przedstawiany był jako równy, a nawet przewyższający antycznych herosów. Ostatni utwór w zbiorze, epigram, kończył się słowami: „Ustąpcie śmiertelni przed Richelieu, ustąpcie bogowie, / on zwycięża ludzi, on także zwycięża i bogów”.

Polityczne i militarne zwycięstwa kardynała nierzadko były jednak okupione wysoką ceną cierpienia jego przeciwników, których purpurat miał niemało. Adwersarze purpurata zawiązywali przeciwko niemu spiski, ale czujny duchowny wychodził zwycięsko z tych opresji. Powszechnie przyjmuje się, że kardynał za główny cel swojego działania uznawał dobro Francji. Stąd wynikało jego dążenie do walnego rozprawienia się z hugenotami, którzy nie chcieli podlegać królowi Ludwikowi XIII. Zyskując coraz większy wpływ na monarchę, kardynał umiejętnie dobierał polityczne sojusze; w trakcie wojny trzydziestoletniej zawarł układ nawet z protestanckim królem Gustawem Adolfem. Kierował się pragmatyzmem, dążąc do ugruntowania we Francji rządów absolutnych. Następcą kard. Richelieu został z jego polecenia Jules Mazarin. Podobnie jak poprzedni pierwszy minister, Mazarin dążył do zmniejszenia roli Habsburgów.

Epinicia musarum stanowiły przykład panegirycznej twórczości doby baroku. Akcentowano w nich przede wszystkim polityczne i wojskowe zasługi kardynała.