Nadal można oglądać wystawę czasową KRÓL OWA Anna Jagiellonka, która stanowi podsumowanie etapu projektu badawczego dotyczącego portretów królowej w tzw. stroju wdowim w zbiorach polskich. Więcej o projekcie przeczytamy TUTAJ, a poniżej dosłownie kilka słów o bohaterce portretów.
Anna Jagiellonka (1523-1596) koronowana na króla Polski w 1565 r., była ostatnią władczynią z rodu Jagiellonów. Córka Zygmunta I Starego i Bony Sforzy, siostra Zygmunta Augusta oraz Izabeli, Zofii i Katarzyny, dopiero w wieku 52 lat wyszła za mąż, za księcia Siedmiogrodu Stefana Batorego. Jej życie obfitowało w trudne doświadczenia i rozczarowania – odseparowanie od matki, konflikt z bratem, trudności w zamążpójściu, a następnie napięte relacje z mężem, odsunięcie od politycznych spraw państwa, kłopoty finansowe, samotność. Anna Jagiellonka była jednak kobietą energiczną i zdeterminowaną w dążeniu do realizacji swoich postanowień. Dzięki jej staraniom i finansowaniu ukończono odbudowę Zamku Królewskiego w Warszawie oraz budowę pierwszego w mieście stałego mostu na Wiśle, a także wyremontowano i wzbogacono wyposażenie Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu.
Kolejną znaną Anną, której wizerunki odnajdujemy w zbiorach wilanowskich jest św. Anna, babka Jezusa. Chociaż o św. Annie nie wspomina żadna z Ewangelii, jej postać znana jest z literatury apokryficznej: „Protoewangelii Jakuba” z ok. 150 r. n.e., z „Ewangelii Pseudo-Mateusza” z VI w. i „Ewangelii o Narodzeniu Maryi Panny” z VIII w. Apokryfy były tekstami związanymi tematycznie z Pismem Świętym, ale nie uznanymi za kanoniczne z powodu zawartych w nich błędów doktrynalnych oraz elementów baśniowych i legendarnych. Tradycja i kult św. Anny jako matki Marii i babki Jezusa okazały się jednak bardzo silne.
Anna urodziła się ponoć w Judei ok. 70 lat przed swoim wnukiem, a jako dwudziestoczterolatka poślubiła Joachima z Nazaretu. Jedyną troską szczęśliwego i pobożnego małżeństwa, stygmatyzującą je w opinii społecznej był brak potomstwa, uznawany wówczas za karę boską i hańbę. Długoletnie modlitwy pary zostały wreszcie wysłuchane, co jest swoistym nawiązaniem do etymologii imienia Anna, które tłumaczy się jako: łaska. I tak, w wieku 45 lat Anna urodziła dziewczynkę, której nadano imię Miriam - Maryja. Ta zaś, w przyszłości miała zostać matką Jezusa.
Wyjątkowa popularność św. Anny spowodowana jej niezwykłym pokrewieństwem znalazła wyraz w licznych przedstawieniach religijnych, malarskich i rzeźbiarskich. Jednym z najczęściej spotykanych motywów ikonograficznych są wizerunki Św. Anny Samotrzeć (przedstawienie we troje: św. Anny z jej córką Marią i wnukiem Jezusem) oraz Świętej Rodziny (z obecnością kolejnych krewnych). Przykłady wykorzystania tego tematu odnajdujemy w kolekcji wilanowskiej. W zbiorach Muzeum jest piękny obraz Św. Rodzina ze św. Janem i św. Anną (Wil.1030), opisywany jako kopia wg Rafaela, obecnie niestety nie eksponowany. Kompozycja Św. Anny Samotrzeć podkreśla rolę dojrzałej kobiety w rodzinie i ukazuje ją jako symbol mądrości, opieki i duchowej siły, która przenika kolejne pokolenia. Dodanie do tej grupy postaci małego Jana Chrzciciela implikuje dodatkowe treści symboliczne, zwłaszcza że wg Pisma Świętego Jezus i św. Jan nigdy nie spotkali się w dzieciństwie. Postać Jana Chrzciciela, który rozpoznał w Jezusie Mesjasza, zapowiada jego przyszłą mękę i ofiarę.
Prawdopodobny pierwowzór obrazu wilanowskiego, namalowana przez Rafaela Madonna Miłości Bożej znajduje się w zbiorach Museo di Capodimonte w Neapolu, które zawiera kolekcję dzieł zgromadzonych przez ród Farnese, rodzinę papieża Pawła III (obraz ten eksponowano w 2025 r. w Muzeach Kapitolińskich w Rzymie na czasowej wystawie pt. Farnese w szesnastowiecznym Rzymie. Początki i losy kolekcji). W przypadku obrazu z Neapolu odmiennie interpretowana jest postać starszej kobiety - wg niektórych badaczy zamiast św. Anny na malowidle umieszczono św. Elżbietę, matkę Jana Chrzciciela. Atrybucja ta może być jednak błędna, św. Elżbieta była bowiem zazwyczaj portretowana w bliższym kontakcie z małym Janem Chrzcicielem niż ma to miejsce na wzmiankowanym obrazie.
Kolejnym obrazem wilanowskim ze św. Anną jest Rodzina Matki Boskiej (Wil.1794) z 2. poł. XVI w. eksponowana w korytarzu przy północnych schodach do Sali Uczt. Wizerunek ten stanowi rozwinięcie tematu Św. Anny Samotrzeć poprzez dodanie osób związanych pokrewieństwem z Marią i Chrystusem. Typ ikonograficzny tzw. Wielkiej Świętej Rodziny charakteryzuje się przedstawieniem dalszych krewnych, o których istnieniu dowiadujemy się z apokryfów. Zazwyczaj byli to: trzej mężowie Anny – Joachim (ojciec Maryi), Kleofas i Salomas oraz jej dwie pozostałe córki (Maria Kleofasowa i Maria Salome) z mężami i dziećmi. W przypadku malowidła z kolekcji wilanowskiej temat portretu rodowego zinterpretowano nieco inaczej. Oprócz Matki Boskiej z Dzieciątkiem i św. Anny oraz św. Józefa, na obrazie przedstawiono: kuzynkę Maryi Elżbietę z mężem Zachariaszem i synkiem Janem Chrzcicielem, rodziców św. Anny z jej siostrą - Emerencię i Stolanusa z Esmerią, Kleofasa z córką Marią Kleofasową, małżonków Zebedeusza i Marię Salome z synami (Jakubem Starszym i Janem Ewangelistą), a także najrzadziej dodawane postacie - Joannę z chłopcami Marcjanem i Eminicjuszem oraz Mamilię z niemowlęcym Numencjuszem (identyfikacja możliwa jest dzięki napisom z imionami, umieszczonymi nad głowami portretowanych). Dzięki swej nietypowej atrybucji obraz jest niezwykle interesujący i wart bezpośredniego obejrzenia w Muzeum.
Ciekawym obiektem z przedstawieniem św. Anny jest miedziana, emaliowana Czarka (Wil.209) z 2. poł. XVII w., eksponowana w szafie w Antykamerze Królowej. Naczynie o sześciopłatkowym kołnierzu z obu stron pokrywa wielobarwna emalia, a na sześciokątnym dnie widnieje przedstawienie Nauczania Marii przez św. Annę. Zazwyczaj główną postacią sceny jest trzymająca otwartą książkę św. Anna, która uczy czytać stojącą obok niej córkę. Obiekt z kolekcji wilanowskiej jest jednak wyjątkowy ze względu na mniej konwencjonalne ujęcie – Anna siedzi frontalnie na wielkim tronie i lekko obejmuje stojącą przed nią małą Marię, trzymającą książkę. Różnice w interpretacji podejmowanych przez artystów tematów są jednak czymś naturalnym, wprowadzają urozmaicenie ikonografii i zmuszają widza do poszukiwań znaczeń motywów plastycznych.
Nieopodal Pałacu Króla Jana III w Wilanowie stoi kościół pod wezwaniem św. Anny, wzniesiony w 1772 r., w latach 1857-1870 gruntownie przebudowany przez architekta Henryka Marconiego, na zlecenie Aleksandry i Augusta Potockich, właścicieli historycznej rezydencji królewskiej. W kaplicy św. Anny kościoła znajduje się ołtarz z obrazem Św. Anna Samotrzeć Leopolda Nowotnego.
Anna Karwowska-Konopa