Katafalk Stanisława Kostki Potockiego

   „Pan Stanisław Potocki, minister zawsze posądzający duchowieństwo o fanatyzm, nie pojmuję, z jakiej potrzeby i celu napisał w dwóch tomikach romans pod tytułem Podróż do Ciemnogrodu, w którym, przechodząc koleją od początku świata wszystkie wiary, religie u wszystkich narodów i opisując obrządki i fanatyzmy (...), w takim sposobie szyderczym wystawił je, iż nasza święta i objawiona wiara mogła wiele bezbożnych szyderstw wziąć do siebie (...)” – wyrzekał w swoich Pamiętnikach konserwatywny Kajetan Koźmian. Dzieło, które ściągnęło na głowę Stanisława Kostki Potockiego istne gromy potępienia, a w efekcie dymisję z pełnionej funkcji ministra wyznań religijnych i oświecenia, ukazało się w Warszawie w 1820 r. W tym samym mniej więcej czasie powstał ostatni jego portret ad vivum, namalowany przez Antoniego Brodowskiego, przedstawiający modela jakby w trakcie wygłaszania przemówienia, z wymownym gestem pięknie modelowanej ręki, z twarzą jak gdyby obrzękłą i na pierwszy rzut oka mało podobną, ale zachowującą jednak autentyczność rysów, pogrubionych z wiekiem.

      Hrabia zmarł nagle w Wilanowie 14 września 1821 r. Dwanaście dni później w warszawskim kościele Św. Krzyża stanął – wystawiony na okoliczność egzekwii żałobnych – katafalk, zaprojektowany przez Zygmunta Vogla, który od 1813 r. zajmował się projektowaniem takich konstrukcji. Wygląd tego katafalku przekazały dwa obiekty, wykonane przez artystę : rysunek (akwarela w tonacjach brązowych, tusz i sepia, sygnowana Sigism: Vogel Inv: et erexit 1821, ze zbiorów Krasińskich, Biblioteka Narodowa), a zarazem wzór dla litografii, odbitej w kwietniu 1822 r. w zakładzie Ludwika Letronne’a. Katafalk miał kształt antycznego grobowca ze schodami i wgłębnym portykiem, zwieńczonego urną ; we wnętrzu budowli znajdowała się trumna z herbem Pilawa, wsparta na sfinksach, z antykizowanym portretem zmarłego (głowa w lewym profilu). Vogel osobiście litografował projektowane przez siebie katafalki, przeznaczając je do specjalnego wydawnictwa ; wspomniany gwasz ze zbiorów Krasińskich jest jedynym zachowanym rysunkiem z tej serii (o pozostałych wiadomo już tylko z literatury). Litografia Vogla zachowała się w zbiorach Biblioteki Narodowej w dwóch egzemplarzach, pochodzących z kolekcji Czetwertyńskich i Potockich.

       Po śmierci Stanisława Kostki Potockiego powstawały dalej jego wizerunki – rzeźbiarskie i malarskie. 16 listopada 1821 r. – jak podawała prasa warszawska – w Gabinecie Rycin tamtejszego Uniwersytetu umieszczono rzeźbiarskie popiersie, wykonane w Rzymie przez Pawła Malińskiego. Malarz Antoni Blankex post. wykonał dwa portrety: jeden do sali Senatu, na podstawie maski pośmiertnej (ok. 1823, niezachowany), drugi znajdujący się w zbiorach wilanowskich. Pewna suchość interpretacji obrazu wilanowskiego nasuwa przypuszczenie, że mógł on być także namalowany ex post.