Granat właściwy. Motywy roślinne na elewacjach pałacu wilanowskiego.

Decydujący wpływ na symbolikę granatu miała charakterystyczna budowa owocu. Ze względu na obfitość nasion roślina ta była odwiecznym symbolem płodności i małżeństwa. W dziełach sztuki materialnej podkreślana jest specyficzna cecha owocu, który pęka po dojrzeniu, ukazując wnętrze wypełnione nasionami z krwistoczerwonymi osnówkami. Wygląd pękniętego owocu kojarzono z zasadą żeńską oraz z jednością w wielości, zjednoczeniem. Nazwa pocisku „granat” również pochodzi od owoców granatowca (niektórzy autorzy uznają, że wynika to z podobieństwa wyglądu XVI-wiecznych pocisków do owoców tej rośliny). Natomiast półprzezroczyste kamienie półszlachetne zwane granatami mają wygląd bardzo zbliżony do nasion granatowca otoczonych soczystą czerwoną osnówką. Kolor granatowy nie ma natomiast związku z barwą owoców ani osnówek granatu. Podobne brzmienie wyrazu wynika z podobnego źródłosłowu: łacińskie  granum  oznacza ziarenko, granulkę, a granatowy barwnik miał ziarnistą konsystencję.

Pierwsze uprawy granatów datuje się na okres brązu. Obecnie drzewa te są uprawiane niemal we wszystkich krajach klimatu gorącego, a naturalnie występują na obszarze od północnej Syrii po Azję Środkową. Owoce granatu zawierają liczne nasiona okryte czerwoną soczystą okrywą dostarczającą orzeźwiającego kwaskowatego soku. Przyrządza się z niego napój granadinę oraz galaretki, lemoniady, sorbety i wino. Kwiaty, łupiny owocu i korę korzeni wykorzystuje się do garbników. Łupina owocowa służy także do farbowania wschodnich dywanów (barwnik ten daje kolor żółto-brązowy, a nie granatowy!).

Zapewne ze względu na podobieństwo wyglądu zewnętrznego (zbliżona wielkość, czerwonawa barwa, kulisty kształt i wyraźny kielich na szczycie) granat bywa nazywany jabłkiem (malum punicum, malum granatum). Owoc granatowca jako pierwowzór jednego z królewskich insygniów (jabłko królewskie) ma swoje specjalne miejsce na wilanowskiej fasadzie. Można przypuszczać, że liczne przedstawienia owoców na wazach i obramieniach okiennych to właśnie granaty – okrągłe owoce ozdobione na szczycie wydatnym kielichem zbudowanym z ostro zakończonych ząbków i przypominającym nieco koronę. Warto jednak podkreślić, że w przypadku ozdób umieszczonych pod oknami, po lewej stronie od granatów występują też inne owoce. Tu poszczególne działki kielicha są jeszcze większe, ale mają zaokrąglone szczyty – może to dobrze nam znane jabłka? Tak duży kielich jest typowy dla owoców pigwy (pigwa jest drzewem o białych kwiatach i dużych owocach, nieco gruszkowatych w kształcie, nie należy jej mylić z pigwowcem – krzewem o drobnych okrągławych owocach), ale skąd pigwa w królewskim pałacu? Może owoce pigwy, uznawane niegdyś za skuteczny afrodyzjak, w starożytnej Grecji nazywane jabłkiem Afrodyty, są symbolem płomiennej miłości Jana III i Marysieńki?

W wielu dziełach sztuki granaty przedstawia się jako owoce otwarte, zwieńczone wydatnym kielichem podobnym w kształcie do królewskiej korony. Pęknięty granat znajdziemy na fasadzie wilanowskiej – w festonie przewieszonym przez muskularne korpusy atlantów (fasada na apartamentach króla). Kuliste w zarysie owoce wypełnione licznymi drobnymi nasionami widać również w ręku i we włosach alegorycznej postaci Zgody. Na owocach przedstawiono wyraźne pęknięcia (z widocznymi w nich kulistymi nasionami) oraz ostro zakończone ząbki kielicha, jak ma to miejsce u granatowca. Rośliny trzymane w ręku również są pęknięte i zwieńczone kielichem z ostrymi na szczycie ząbkami, ale mają delikatne, jakby zielne łodygi i mało charakterystyczne liście. Może to swobodna wizja granatów albo borówek opisywanych w dziele Ikonologia Cesarego Ripy jako rośliny współwystępujące z granatami? Tego nie rozstrzygnę...

Symboliczny wymiar dekoracji pałacu w Wilanowie można prześledzić na przykładzie elewacji okalających obszerny wilanowski dziedziniec. Ten ogólnodostępny fragment założenia pałacowego ma bardzo oficjalny charakter i jest rzeźbiarsko bardzo bogaty. Można szczegółowo przyjrzeć się poszczególnym scenom, a także ogarnąć wzrokiem całość z jednego punktu. To idealne miejsce do analizowania zestawu roślin przedstawionych w dekoracjach rzeźbiarskich! Zachęcamy do lektury innych artykułów na temat znaczeń i symboliki roślin z elewacji pałacu wilanowskiego (patrz niżej: polecane).