Motywy roślinne w dekoracjach rzeźbiarskich na fasadzie pałacu w Wilanowie

Autorzy wszystkich opracowań dotyczących pałacu w Wilanowie zgodnie twierdzą, że oprócz funkcji czysto dekoracyjnych jego wystrój miał nawiązywać do idei bliskich Janowi III Sobieskiemu i jego żonie Marii Kazimierze. Służą temu przedstawione na pałacowej elewacji symbole i alegorie zaczerpnięte ze świata antyku. Jednak my, ludzie XXI w., nie zawsze umiemy odczytać ich znaczenia. Dotyczy to identyfikacji wydarzeń i postaci, a także  rozpoznania i właściwego interpretowania elementów przyrodniczych uwzględnionych w wilanowskich dziełach sztuki.

Symboliczny wymiar dekoracji pałacu w Wilanowie można prześledzić na przykładzie elewacji okalających obszerny wilanowski dziedziniec. Ten ogólnodostępny fragment założenia pałacowego ma bardzo oficjalny charakter i jest rzeźbiarsko bardzo bogaty. Można szczegółowo przyjrzeć się poszczególnym scenom, a także ogarnąć wzrokiem całość z jednego punktu. To idealne miejsce do analizowania zestawu roślin przedstawionych w dekoracjach rzeźbiarskich! Dobór ten jest podporządkowany konkretnemu programowi ideowemu realizowanemu na polecenie samego króla Jana III Sobieskiego oraz kontynuowanemu z inicjatywy Elżbiety Sieniawskiej z Lubomirskich (na dobudowanych przez nią skrzydłach pałacu, z I poł. XVIII w.).

Płaskorzeźby w tympanonach umieszczone na bocznych skrzydłach pałacu przedstawiają sceny z Metamorfoz Owidiusza. Decyzja hetmanowej Sieniawskiej o zastosowaniu tej tematyki wynikała zapewne z chęci  nawiązania do sztuki starożytnej, bardzo bliskiej królowi Sobieskiemu. Kilka spośród przedstawień ma za tło krajobraz leśny z trudnymi do rozpoznania sylwetkami drzew i krzewów oraz runem leśnym skomponowanym z fantazyjnych roślin zielnych. Wielu scenom towarzyszą ukazane z bliska rośliny porastające skały i wybrzeże morskie, jednak i tu identyfikacja botaniczna wydaje się niemożliwa. Zrozumienie znaczenia poszczególnych scen nie wymaga rozpoznania wszystkich zawartych w nich elementów przyrodniczych. Krajobrazy roślinne mają tu służyć za tło płaskorzeźb, a intencją ich twórców nie było przedstawienie konkretnych gatunków. Tylko nieliczne rośliny z wilanowskich przedstawień Metamorfoz można rozpoznać, i to przede wszystkim na podstawie kontekstu kulturowego. Dotyczy to lauru w scenie Apollo, Dafne i Penej, cyprysa w historii Apollina i Cyparissusa, a także winorośli w przedstawieniach Bachusa i Erygone oraz Jowisza i Antiope.

Nieco inaczej został przedstawiony świat roślinny w scenach elekcji i koronacji Jana Sobieskiego, umieszczonych w tympanonach głównego korpusu pałacu. W tym przypadku tematyka wynikała z aspiracji Jana III Sobieskiego. Wystrój rezydencji miał przypominać jej gościom i mieszkańcom o czasach chwały króla, jego małżonki i całej Rzeczypospolitej. Tu artysta zdecydował się na dokładne przedstawienie dwu roślin stanowiących symbole zwycięstwa: palmy daktylowej i wawrzynu szlachetnego. Po przeciwnej stronie korpusu głównego znajdują się Apartamenty Królowej, dlatego na fasadzie przedstawiono sceny pełne poetyki: Śmierć Orfeusza, Zefir i Flora oraz Arion na delfinie. Florze towarzyszą całe bukiety kwiatów, spośród których dobrze rozpoznawalne są róże. Natomiast w pozostałych dwu scenach motywy roślinne ograniczają się do grup drzew. Potężne drzewa mające piętrową koronę mogą być sosnami lub cedrami (podobne okazy można zobaczyć w scenie Wyprawy na czambuły tatarskie). W scenie Śmierć Orfeusza na horyzoncie widać dwa inne dorodne okazy drzew, może to cedr i cyprys?

Rośliny znajdują się także na posągach i popiersiach rozmieszczonych na kilku poziomach elewacji pałacowej. Warto podkreślić, że zestaw roślin na najstarszej części pałacu (korpusie głównym) jest wyraźnie zróżnicowany. Na zewnętrznych ścianach apartamentów królowej przedstawiono niemal wyłącznie kwiaty (m.in. róże, słonecznik i prawdopodobnie lilie), a na ścianach apartamentów króla widać głównie owoce (rozpoznawalne są granaty i makówki oraz winne grona).

Wykaz motywów roślinnych uzupełniają niewielkie motywy rozrzucone w kilku miejscach fasady: okrągłe owoce na wazach i obramieniach okiennych oraz kwiaty na wazach i liście akantu na głowicach licznych pilastrów zdobiących wilanowską fasadę. Trudne do identyfikacji są także gałązka w ręku Jedności Obywatelskiej (według Ikonologii C. Ripy alegoria Jedności Obywatelskiej powinna mieć w ręku pęd oliwny spleciony z gałązką mirtu) oraz ozdobiona fantazyjnymi kwiatami suknia alegorycznej postaci Potęga Władzy.

Musimy zdawać sobie sprawę z tego, że identyfikacja roślin występujących w dziełach sztuki jest niekiedy obarczona błędem (za swój błąd uznałabym rozminięcie się moich przypuszczeń z intencjami autora dzieła). Mamy do dyspozycji tylko te cechy rośliny, które uwzględnił twórca dekoracji (w rzeźbach na fasadzie od strony wilanowskiego dziedzińca nie ma np. kolorów, które stanowiłyby dla przyrodników ważną podpowiedź). Niekiedy widać, jak rzeźbiarz zmagał się z materią, próbując oddać w kamieniu delikatną naturę roślin. Niezwykle trudno  wykuć w kamieniu cieniuteńkie ości na kłosach zbóż lub plastycznie przedstawić strukturę drzewa. Z drugiej zaś strony wiele wilanowskich ornamentów przedstawia rośliny niewystępujące w przyrodzie, będące wytworem fantazji artysty. Mimo niezaprzeczalnej urody fantazyjnych ornamentów roślinnych nazwanie występujących w nich roślin (czyli oznaczenie, określenie ich przynależności systematycznej) jest niemożliwe z naukowego punktu widzenia. Natomiast dla botanika szczególnie interesujące są te elementy zdobnicze, które mogą odzwierciedlać wygląd konkretnych gatunków.

Na elewacjach okalających dziedziniec Pałacu w Wilanowie podziwiać można podobizny sporej grupy roślin, których opisy znajdą Państwo w oddzielnych artykułach (patrz: Polecane).