Biblioteka Jana III Sobieskiego: dzieło Breynego

Ziemiańskie upodobania Jana III Sobieskiego znalazły odbicie w gromadzonej przezeń, dość różnorodnej, literaturze z tego zakresu. Z dziedziny botaniki figurowało w bibliotece królewskiej dzieło autorstwa Jakuba Breynego, Exoticarum aliarumque minus cognitarum plantarum centuria prima, wydane w Gdańsku w 1678 r., zawierające opis roślin egzotycznych i rzadkich.

Autor, z zawodu kupiec, a z zamiłowania botanik gdański, Jakub Breyne (Breyn, Breynius, 1637 – 1697) był słabowitego zdrowia i niechętnie przesiadywał w kantorze. Już u schyłku dzieciństwa zafascynował go „cudowny płaszcz ziemi utkany w zieleni i kwiatów”. Podczas zamiejskich wędrówek udatnie rysował wybrane rośliny, a miał czym się zachwycać: wokół Gdańska w latach 30. XVII w. rozciągało się ok. 600 ogrodów botanicznych, w których uczeni i amatorzy z różnym skutkiem dostosowywali egzotyczną florę, zwłaszcza tropikalną, do lokalnych warunków klimatycznych i glebowych. Handlowano egzotycznymi nasionami, bulwami, sadzonkami i eksponatami zielnikowymi (bardzo wówczas modnymi). Breyne, wysłany na nauki kupieckie do Lejdy (1652), najpilniej uczęszczał na wykłady z botaniki, gdzie nawiązał znajomości z wieloma „amatorami wiedzy botanicznej”. Swoją życiową pasję mógł zrealizować dopiero po latach, wpierw pomnożywszy majątek kupiecki. W 1661 r. udał się w podróż do Niemiec, Holandii i Belgii, w których kultura ogrodnicza i wiedza botaniczna stały na wysokim poziomie. Zaprzyjaźnił się tam z księciem Hieronimem van Beverningk, kuratorem Akademii w Lejdzie i właścicielem wspaniałego ogrodu botanicznego.

Owocem jego fascynacji egzotyką było wspomniane dzieło, wydane przezeń własnym sumptem. Jako bibliofil i utalentowany rysownik Breyne doceniał wartość dobrze przygotowanej i elegancko wydrukowanej książki, toteż sprowadził z Holandii wysokiej klasy sprzęt typograficzny, zatrudnił świetnego typografa Dawida Fryderyka Rhete oraz rytowników: Holendra Jana Veenhuysena oraz gdańszczan Jana Bensheimera i Izaaka Saala. Oni to rytowali na miedzi 100 tablic, na podstawie akwarel (barwnych i czarno – białych), rysowanych przez Andrzeja Stecha (zachowało się tylko 38 tych oryginalnych wzorów). Kolorowaniem rycin zajął się Stephan Cousius. Wspomniane ilustracje, przedstawiające 10 gatunków paprotników i 92 gatunki roślin kwiatowych, cechują się fotograficzną dokładnością.

Dzieło Breynego, jasne w treści i uporządkowane w doborze istotnych informacji, otrzymało okazałą kartę tytułową, w całości sztychowaną w 1674 r. przez Lamberta de Visschera (ok. 1633 – po 1690), holenderskiego grafika, na podstawie rysunku z roku 1670, autorstwa wymienionego wyżej Stecha. Kompozycja wyobraża, na tle pejzażu, pięć męskich postaci – zasłużonych dla nauk przyrodniczych królów Salomona i Cyrusa oraz uczonych Pliniusza, Teofrastusa i Dioskoridesa. Debatują oni nad rośliną z ogrodu księcia Beverningka, rosnącą w wazie ogrodowej ; jest to odmiana afrykańskiej chryzantemy. W chmurach dwa putta unoszą wstęgę z cytatem z Psalmu 104.