Biblioteka Jana III Sobieskiego: dzieło Haura

Jan Sobieski – znany ze swoich upodobań ziemiańskich, doskonały i zapobiegliwy gospodarz, a także zamiłowany ogrodnik i pszczelarz – w swojej bibliotece nie mógł obyć się bez najpopularniejszej wówczas książki z zakresu gospodarstwa wiejskiego. Było nią dzieło Jakuba Kazimierza Haura (1632–1709) pt. Oekonomika ziemiańska generalna, które od swojego pierwszego wydania (1675) było kilkakrotnie wznawiane w XVIII w.

Autor, wywodzący się z mieszczaństwa i uszlachcony dopiero pod koniec panowania Jana Kazimierza Wazy, wiele podróżował po Europie w latach 60. XVII w. Pełniąc w rozległych dobrach Stanisława Skarszowskiego funkcję pisarza i superintendenta, zyskał znakomitą orientację w gospodarce latyfundialnej, co ułatwiło mu pracę nad przygotowywaną książką. Odegrała ona bardzo ważną rolę w dziejach polskiej literatury agronomicznej. Był to bowiem w zasadzie pierwszy polski tego rodzaju traktat, uwzględniający na tak szeroką skalę zagadnienia produkcji rolniczej, jak: uprawa zbóż, ogrodnictwo, sadownictwo, gospodarka leśna i rybna, hodowla bydła, nierogacizny i drobiu, pszczelarstwo i  inne. Pobieżniej potraktowano tu problemy organizacji i administracji wielkiego majątku ziemskiego, choć niezwykle cenne okazały się np. wzory zestawień dla rachunkowości rolniczej. Oekonomika jest przepastną skarbnicą wiadomości, począwszy od wskazówek na temat budownictwa domów mieszkalnych czy pomieszczeń gospodarczych, poprzez wiadomości dotyczące rodzajów gleby, sposobów uprawy roli, a także wszelakiej hodowli, hippiki, pasiecznictwa czy rzemiosła wiejskiego i dworskiego, gorzelnictwa, tkactwa, leczenia różnych chorób, aż po podstawowe dane z zakresu geometrii i wykaz miar używanych w Polsce. Omawiana książka, napisana pod silnym wpływem starszej polskiej literatury rolniczej (Gostomski, Zawacki) i zachodnioeuropejskiej (Krescentyn), stała się głównym źródłem wiedzy w tej dziedzinie szlachcica – ziemianina.

Haur zainteresował swym dziełem króla Jana III, od którego wyjednał specjalny przywilej (wydany 16 marca 1676 r.), eksponujący walory Oekonomiki i zabezpieczający prawa autorskie. Książkę, cieszącą się wyjątkową poczytnością, nabywali posłowie moskiewscy, poszukiwali jej u krakowskich „bibliopolów” zainteresowani czytelnicy z Niemiec, Śląska i Prus. Tak więc – za królewskim wstawiennictwem u rektora Akademii Krakowskiej – ukazało się w latach 1679 i 1693 drugie i trzecie jej wydanie, przeszło dwukrotnie przekraczające pierwotną objętość. Zadedykowane Sobieskiemu, nosiło tytuł Skład albo skarbiec znakomitych sekretów oekonomiej ziemiańskiej. To ostatnie wydanie, liczące przeszło 500 stronic i składające się z 30 części (zwanych przez autora traktatami), ma charakter encyklopedii, w której zawarto wiadomości z zakresu medycyny, astronomii, astrologii, malarstwa, obyczajowości i innych. Ostatnie opus Haura – wierszowana encyklopedia pt. Merkuriusz Polski – nie ukazało się drukiem (rękopis w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie).